პიერ ბურდიეს ”On Television”

ბურდიეს ლექციებმა ტელევიზიის შესახებ დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია ჟურნალისტურ წრეებში.თავად ავტორმა ბევრჯერ აღნიშნა,რომ მისი კრიტიკა პერსონალურად არავის წინააღმდეგ არ იყო მიმართული.ბურდიემ ეს რეაქციები ახსნა ჟურნალისტების დამოკიდებულებით_ისინი ანალიზიდან არჩევენ მხოლოდ დასკვნებს და უგულებელყოფენ იმ მეთოდებს,რომელთა საშუალებითაც იგება ლოგიკური ჯაჭვი.მედია სივრცეში აზრობრივი და რაციონალური დავების არარსებობა ავტორისთვის ცხადზე ცხადია.ამიტომ, ერთ-ერთი ნაშრომის გამოქვეყნების შემდეგ, მან დებატებში მონაწილეობაზე უარი განაცხადა.ბურდიესთვის მნიშვნელოვანია ,რომ ოპონენტმა გაიაზროს გამოყენებული მეთოდები.
ჟურნალისტური მოღვაწეობა ხდება სკანდალებზე ორიენტირებული.ეს ჰგავს ”ილიადის ” ერთ-ერთი პერსონაჟის,თერსიტეს იმიჯის დამკვიდრებას.პოლიტიკის პერსონალიზირებას ,საბოლოოდ,დეპოლიტიზირებამდე მივყავართ.ჟურნალისტებს უჩნდებათ ცინიკური დამოკიდებულება პოლიტიკური სფეროს მიმართ.ეს ბუნებრივია,რადგან ინდივიდებზე აქცენტის გაკეთებით,რეალური სურათი გარეგნული გამოხატულებებით იჩრდილება.წარმოიშობა პოლიტიკისადმი ცინიკური დამოკიდებულება.ჟურნალისტები ამავე დროს აფართოებენ სოციალურ უფსკრულს,რომლის ერთ-ერთ მხარეს თავადაც იმყოფებიან.
პოლიტიკური ივენთების არალოგიკური და აბსურდული თანმიმდევრობა ერთი საერთო პრობლემაა.რეალურად,არ არსებობს ლოგიკური ჟაჭვი ახალი ამბების გარკვეულ ნაწილებს შორის.ამ დროს კი ხდება იმ მნიშვნელოვანი ნიუანსების გამოტოვება,რომლებიც არც თუ ისე ახლო მომავალში შეიძლება დიდი შედეგები მოიტანონ.ჟურნალისტები ,ძირითადად ,აქცენტს ისეთ მოვლენებზე აკეთებენ,რომელთა ეფექტურობის შემოწმება მოკლევადიან პერიოდებშია შესაძლებელი.ისინი ეძებენ რა უახლეს ინფორმაციას,ახალი ამბების გამოშვებას უბედურებებისა და კატასტროფების სერიებად აქცევენ.მაყურებელს ექმნება წარმოდგენა,რომ ისტორიაზე გავლენის მოხდენა შეუძლებელია და პასიურობა ერთადერთი სწორი არჩევანია.ტელევიზია შემაზრზენი ივენთებით ემსახურება არა საზოგადოების მობილიზაციას,არამედ ქვეტექსტეულად აგზავნის მესიჯებს,რომ ძალადობის შეცვლა შეუძლებელია,რომ ის ყველგან არსებობს.
უფრო ფართო გადასახედიდან,ტელევიზია არის საფრთხე კულტურული პროდუქციის წარმოების ყველა სფეროსთვის და ამასთანავე,დემოკრატიისა და პოლიტიკისათვის.
ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს ლექციის სტილის შენარჩუნებას,რომელიც უნდა ემსახურებოდეს საგნების დამოუკიდებელი კომუნიკაციური კოდის შენარჩუნებას(“critique of images through images” ).
ბურდიეს აზრით,შესაძლებელია,წამოყენებულ იქნეს სპეციალური პირობები:
1.დროის ლიმიტის არარსებობა.
2.საკუთარი თემის ფლობა(ანუ შენ დამოუკიდებლად ირჩევ თემას,რომელზეც ისაუბრებ.ჟურნალისტი არ ახდენს შენზე ზემოქმედებას და არ გაწუხებს ”სულელური”,ხშირად კონტექსტიდან ამოგლეჯილი კითხვებით).
3.არ არსებობს არანაირი მორალური შეზღუდვა.ამასთანავე,არავინ გაიძულებს გაამარტივო მსჯელობის საგანი.
ბერკლი ამბობდა,რომ ”არსებობდე ნიშნავს იყო შეცნობილი...” ,ანუ ბევრისთვის, ამ შემთხვევაში, შეცნობა გულისხმობს ტელევიზიაში გამოჩენასა და საკუთარი ”საუკეთესო ნაწილის” გამოფენას.ზემოთ ნახსენები მოვლენა ერთგვარი ნარცისული ექსჰიბიციონიზმია.ამ დროს ადამიანები ივიწყებენ საკითხის არსს და ცდილობენ საკუთარი თავის წარმოჩენას.ეს ეხება ინტელექტუალური სფეროს მუშაკებსაც.თუმცა ბურდიეს აზრით, აღმოჩენებისა და ნოვაციების გაზიარება მეცნიერების ერთ-ერთი ვალდებულებაა.საქმე ისაა,რომ გამოსავლის ძიების მცდელობები ,ფაქტობრივად ,არ არსებობს.ამიტომ მართებული იქნება,თუ ტელევიზიაში მიწვეული ყველა სტუმარი საკუთარ თავს შემდეგ კითხვებს დაუსვამს:მაქვს კი რამე სათქმელი?შემიძლია ამის თქმა მოცემულ სიტუაციაში?ღირს კი ამად?
დილემებთან მივყავართ ცენზურის არსებობასაც.ალბათ ყველაზე დაფარული და ძნელად ამოსაცნობი თვითცენზურაა,ანუ ხალხი თავად ეწევა საკუთარი თავის ცენზურას.ეკონომიკური და პოლიტიკური ფაქტორების როლი თითქმის თანაბარია.საუბარი არაა,სტრუქტურაზე განხორციელებულ ეკონომიკურ გავლენებზე,არამედ იგულისხმება მეპატრონეების კერძო ფინანსური ან პოლიტიკური ინტერესები.
ტელევიზიის მიერ საზოგადოებაზე განხორციელებული გავლენებიდან აღსანიშნავია სიმბოლური ძალადობის ფენომენი.ამის მაგალითად შეიძლება სენსაციონალიზმიც ჩავთვალოთ.საზოგადოების რაღაც ნაწილს კატეგორიულად არ იზიდავს ამგვარი გარემო ,რის გამოც წამოიქმნება ერთგვარი ჯგუფები,რომლებიც სერიოზულ გამოცემებს კითხულობენ.
განვიხილოთ სტრუქტურის შემადგენელი ელემენტები.ჟურნალისტები შეიარაღებულნი არიან სპეციალური სათვალეებით,რის საჭიროებასაც თავად სამუშაოს სპეციფიკა მოითხოვს.ეს დაკავშირებულია სამყაროს აღქმის თავისებურ სტილთან.მედიის მუშაკები დაეძებენ საგნებს და არქმევენ მათ სახელებს.რეალურად,საგნები არსებობას იწყებენ სწორედ ამგვარი,ხშირად არასწორი, იდენტიფიკაციის შედეგად.ტელევიზია ქმნის რეალობის ფორმას,რომელშიც წარმოიშობა დაპირისპირებული ჯგუფები(ახალგაზრდები და ხანშიშესულები,ადგილობრივები და ჩამოსულები და ა.შ.).მათ შეუძლიათ მობილიზება.
ჟურნალისტური მუშაობის ერთ-ერთი მადეტერმინეზებელი ფაქტორი კონკურენციაა,მაგრამ რეალურად,ხდება ერთი და იმავე ინფორმაციის წრებრუნვა.ასეთ სარკეებით თამაშს ,ანუ ინფორმაციის ცირკულირებას,მენტალურ უძრაობამდე მივყავართ.ახალი იდეის აღქმას გონებრივი ძალისხმევა სჭირდება,ამიტომ ჟურნალისტები აუდიტორიის ღირებულებების საამებლად იმავე ღირებულებების პროპაგანდას იწყებენ.ისინი ხდებიან სრულიად რეიტინგზე დამოკიდებულნი.მეცხრამეტე საუკუნის შუა ხანებიდან და 30 წლის წინათაც მოულოდნელი საბაზრო წარმატება აღძრავდა ეჭვს,რომ გაკეთდა ფარული შესაწირები დროისა და ფულის სასარგებლოდ.თანამედროვე დროში წარმოდგენები შეიცვალა_ბაზარი გახდა ლეგიტიმურობის საშუალება,ყველაფერი გადავიდა მარკეტინგზე.ჟურნალისტებს ავიწყდებათ,რომ შესაძლებელია,თავად ”შექმნა ” აუდიტორია.
ტელევიზიაში ადამიანებს მუშაობა უწევთ დიდი პრესისა და სწრაფი ფიქრის პირობებში.აღნიშნული საკითხი ძალზე მნიშვნელოვანია.პლატონი გამოარჩევდა ფილოსოფოსებს(რომელთაც ჰქონდათ დრო)აგორის წევრებისგან(რომლებიც იმყოფებოდნენ აგორაზე და იძულებულნი ხდებოდნენ მუდმივად ჩქარა ელაპარაკათ დროის ამოწურვის მოლოდინში).სწრაფად მოლაპარაკეები საუბრობდნენ კლიშეებით,უკვე ”მიღებული ”იდეებით”.ამგვარი ბანალობის გადაყლაპვა ყველას შეუძლია,მაგრამ ეს არაა კომუნიკაცია.არსებობენ ადამიანები,რომელთაც შეუძლიათ მსგავსი კულტურული ”ფასტ ფუდის” შემოთავაზება აბსურდული დებატების პირობებში.ესეთი დებატების მთავარი ნიშანი მოდერატორის არსებობაა.იგი სვამს აბსურდულ შეკითხვებს , მისი საუბრის არავერბალურ კომპონენტებზე დაყრდნობით კი ჩვენ შეიძლება გამოვიტანოთ სიმბოლური ძალადობის დასკვნები.დამალული სემანტიკა სრულიად ცვლის გარეგნულ სინტაქსს(ბურდიეს მოცემული აქვს ბევრი მაგალითი,თუ როგორ ხდება ჟესტებით,რეპლიკებითა და შორისდებულების წამოსროლით გავლენის მოხდენა_გ.ც.).ამ დროს აღსანიშნავია უთანასწორობის იდეის ამოტივტივება_დამსწრეების ნაწილი პროფესიონალი მოსაუბრეა,მეორე ნაწილი კი უბრალოდ მოყვარული.ამ უკანასკნელთა გამოსვლები ხშირად მნიშვნელოვან ნიუანსებს შეიცავს,თუმცა წამყვანები მუდმივად ცდილობენ მათ შეჩერებას.დემოკრატიული იდეის დამახინჯება სრულიად აშკარაა.
ყველა ზემოთ აღნიშნული ფაქტი სრულიად ხილული და ,აქედან გამომდინარე,შედარებით ადვილად აღსაქმელია.კვლევის საგნის მეორე დონის განხილვისას,უნდა აღვნიშნოთ იმ ადამიანების შერჩევის პროცესი,რომლებმაც გადაცემაში მიიღონ მონაწილეობა.
ლუდვიგ ვიტგენშტეინის ”ენების თამაში”(language games) ამ შემთხვევაშიც გამოგვადგება.ნებისმიერი სოციალური გარემო,სადაც მიმდინარეობს დისკურსის ცირკულირება ,შეთანხმებულია რაღაც ნაგულისხმევი წესების მიხედვით_ხდება ერთი რამის თქმა და მეორის აკრძალვა. შესაბამისად,არსებობენ ”კარგი ” და ”ცუდი ” სტუმრები.
კიდევ ერთი დამალული მხარე მოდერატორის უნებური,გაუცნობიერებელი კითხვებია,რომელთაც საქმესთან არაფერი ესაქმებათ.მათ უკვე უპასუხეს.
ტელევიზია როგორც კომუნიკაციის ინსტრუმენტი ნაკლებად ავტონომიურია,რაც დაკავშირებულია კონკურენციულ და შემთანხმებელ ურთიერთობებთან(საერთო პერცეპციების,ბექგრაუნდის,კოგნიტური სტრუქტურების ერთიანობის საფუძველზე).60-იან წლებში სოციოლოგები ვარაუდობდნენ ტელევიზიის მიერ ყველაფრის ”გამასობრიობას”.მათ ვერ შეაფასეს მაყურებლების წინააღმდეგობის უნარი.ყველაზე მეტად მათ ვერ განსაზღვრეს ტელევიზიის ძალა,რომლითაც იგი დიდ გავლენას ახდენს კულტურულ პროდუქციაზე(მეცნიერებასა და ხელოვნებაზე). არსებობს დაპირისპირებულობა იმ მდგომარეობას შორის,რომლიდანაც ინსპირირებულნი არიან თანამედროვე მეცნიერება და ხელოვნება,და იმ საშუალებებს შორის,რომლითაც ეს ყველაფერი სხვა ადამიანებამდე უნდა მიიტანო.ტელევიზია ამას აძლიერებს და აქცევს ბაზრის წნეხის ქვეშ .
დაძაბულობა არსებობს ჟურნალისტიკის შიგნითაც_ერთნი ემორჩილებიან ბაზარს,მეორენი კი უარყოფენ.
ჟურნალისტების საქმიანობა ძალიან რთულია.ცხოვრების შუალედის კრიზისმა,რომელიც 40 წლიდან აღინიშნებოდა, 30 წლამდე გადაიწია(ამ დროს შენ აანალიზებ,რომ შენი სამუშაო არ არის ის ,რაც გინდოდა).იმედგაცრუებას ამძაფრებს შეუსაბამობა სამუშაოს ნამდვილ სპეციფიკასა და ჟურნალისტურ კოლეჯებში ნასწავლ ღირებულებებსა და უნარებს შორის . თუმცა ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს კოლექტიურ ამბოხებასა და ბაზარზე უარის თქმას. ტელევიზიაში ინდივიდუალები არიან ”საჭიროების თოჯინები”,იმ სტრუქტურის თოჯინები,რომლის შეცნობის აუცილებლობა უკვე სავსებით აშკარაა.
ჟურნალისტიკა დამოუკიდებელი სფეროა,რადგან მასში მიმდინარე პროცესების შეცნობა მხოლოდ გარეგანი ფაქტორების მიხედვით შეუძლებელია. ეკონომიკური ფაქტორებით დასკვნების გამოტანა ამაოა ,ანუ ,როგორც ბურდიე აღნიშნავს, ნახევრად გამომცხვარი მარქსისტული მატერიალიზმი საბოლოო ჯამში ვერაფერსაც ვერ ხსნის.
არსებობს ფაქტორები,რომლებიც ჟურნალისტებსა და მაყურებლებზე გაუცნობიერებლად და გაუაზრებლად მოქმედებენ;მაგალითად ,მოცემული ინსტიტუტის როლი ბაზარზე.ასევე მნიშვნელოვანია თავად ჟურნალისტების პოზიციის განსაზღვრა მედიაში.
ჟურნალისტიკა სტრუქტურირებული სოციალური სფეროა,რომლის შიგნითაც მიმდინარეობს აქტორებს შორის ბრძოლა და ,საბოლოოო ჯამში, მათ მიერ კონსტრუირებული სტრუქტურა განსაზღვრავს ინდივიდების როლსა და საერთო სტრატეგიებს. იმისათვის,რომ განსაზღვრო ჟურნალისტის ქცევა,საჭიროა იცოდე მის მიერ დაკავებული პოზიცია.ეს შეიძლება ბაზარზე წარმოდგენილი როლების გაანალიზებითაც გაკეთდეს,მაგრამ სიმბოლური პოზიციას დადგენა თითქმის შეუძლებელია.
მთავარი ნიშანი ნიუსებისამი გაზრდილი ინტერესია. სოციოლოგების ნაწილი ნიუსებსა და ანალიზს შორის არსებულს განსხვავებას რევოლუციურს უწოდებს,სხვებისთვის კი ეს უბრალო ამბავია.
ნიუსები აგებულია მიმღების პერცეპტუალური კატეგორიების მიხედვით,ანუ ისინი არავისთვის გამაღიზიანებელი არ უნდა იყოს. ტელევიზია აწოდებს ხალხის ისეთ ინფორმაციას,რომელიც არ შეუშლის ხელს მათ მენტალურ წარმოდგენებს(აქ ბურდიეს მოყავს ასეთი მაგალითი: მანემ მოაწყო რევოლუცია მეცხრამეტე საუკუნის ფერწერაში,მაგრამ თუკი მაგ დროს იარსებებდა ტელევიზია,ალბათ ყველა მოითხოვდა ახალი მხატვრული სტილისთვის უარის თქმას). ეს ყველაფერი შეიძლება სტრუქტურის,კონკურენციისა და იმ მექანიზმების ბრალია,რომელიც ზემოთ აღვწერეთ. ანდრე ჟიდი ამბობდა,რომ ღირსეული გრძნობები ქმნიან ცუდ ლიტერატურას.მაგრამ ამ შემთხვევაში ისინი აუდიენციის რეიტინგებზე დადებით გავლენას ახდენენ. ჟურნალისტები ზემოქმედებენ ღირებულებების გამტკიცებით_ისინი აკონტროლებენ სახალხო არსებობის მექანიზმებს. ძალიან ხშირად კი ”სახალხო მოღვაწეებისადმი” პატივისცემა ამ უკანასკნელთა ინტელექტუალურ ხარისხს აღემატება კიდეც.მედიის წარმომადგენლებს აქვთ სტრუქტურული დაქვემდებარებულობის სურვილი ინტელექტუალების მიმართ.მათ სურთ ამ ”აღმატებული ” კატეგორიის ადამიანებზე კონტროლის დაწესება.ამ დროს შერჩევის(selection) საბოლოო ეფექტი არის ცენზურა,რომლის შესახებაც თავად ჟურნალისტებმა არაფერი იციან.
50-იანი წლების ფრანგული ტელევიზია იყო ”კულტურული”,თუმცა ბურდიეს აზრით,არც ეს უახლოვდება დემოკრატიის იდეალს.ამგვარი ტელევიზია პატერნალისტურ-დემაგოგიური იდეალის განხორციელების მცდელობა უფროა.
მედიის სხვადასხვა საშუალებები ქმნიან ერთმანეთის სტერეოტიპებს,ანუ ერთგვარ სტრატეგიებს.ესაა ერთმანეთის პოლემიკური სახეები,რომლებიც ცვლიან ინდივიდის დაკავებულ პოზიციასაც. პრესის ჟურნალისტების პოზიციაც კი რადიკალურად იცვლება ტელევიზიაში გამოჩენით.პრესაში დაწყებული სკანდალის ლოგიკური განვითარება ტელევიზიამდე მიდის.ტელევიზიის სიმბოლური ძალის გაზრდის შედეგად ნიუსების სპეციფიკური ტიპი იპყრობს მთელს მედია სივრცეს.
ჟურნალისტიკა კულტურული პროდუქციის სხვა სფეროებისგან განსხვავებით უფრო მეტადაა დამოკიდებული ბაზარზე,რაც ასევე პოზიტიური და ნეგატიური სანქციების არარსებობაში გამოიხატება.მასზე ყველაზე დიდ გავლენას ეკონომიკური სფერო ახდენს. სოციოლოგია სწავლობს სწორედ ამ სტრუქტურებს.ისინი განაპირობებენ ინდივიდუალურ ქცევებს.
მორალურობა მუშაობს იმ შემთხვევაში თუ ის სტრუქტურის მიერაა მოთხოვნილი და მხარდაჭერილი.შეიძლება მანიპულაციებში კარგად ჩახედულმა ადამიანებმა შექმნან კიდეც რამე მოთხოვნა(თუმცა ბურდიე აღიარებს,რომ მისი იდეალი ახლოსაა უტოპიასთან).
ინტელექტუალური სფეროსთვის ყველაზე დიდ საფრთხეს ჟურნალისტიკა წარმოადგენს. მასმედია ქმნის ინტელექტუალურ ავტორიტეტებს. ეს არის ძალაუფლების განხორციელების ერთგვარი ტიპი.სატელევიზიო ინტელექტუალებს ეძლევათ არსებობის საშუალება;ისინი ხდებიან ცნობილნი.
ეს შეიძლება იქცეს ერთგვარ ინსტრუმენტად ფსევდოინტელექტუალიზმის ხელში. სხვადასხვა სფეროს წარმომადგენლები იღებენ ავტორიტეტს,რომლის მიღებაც მათ საკუთარ წრეში გაუჭირდათ.30 წლის წინ თვით რაიმონ არონი,მიუხედავად მყარი თეორიისა, ”საეჭვო ” ინტელექტუალურად ითვლებოდა,რადგან იგი ”ლე ფიგაროში” ბეჭდავდა სტატიებს.ახლა ყველაფერი იცვლება.
ინტელექტუალები თავიანთ სივრცეში კამათის დროს აგებენ ”სპილოს ძვლის კოშკებს”,სადაც ერთნაირი წესებია მიღებული.ამ წესების გამოყენებით,ისინი ეთახნმებიან ან არ ეთანხმებიან ერთმანეთს.ადამიანი რაც უფრო აღიარებულია საკუთარი წრეში,მით უფრო ნაკლებად უჩნდება სურვილი,რომ თავისი ავტორიტეტი ალტერნატიული საშუალებებით შეიძინოს.ჰეტერონომიულ ინტელექტუალებთან დავა სისულელეა.ისინი ნებსით თუ უნებლიედ იყენებენ ”ტროას ცხენებს”,რათა დისკურსი მედიის სფეროში გადაიტანონ.იგივე ხდება პოლიტიკის სფეროშიც.
ტელევიზია ამცირებს ბარიერს კულტურულ სფეროებში შესაღწევად და ამას აკეთებს აუდიტორიის გაზრდით.ბურდიე ამბობს,რომ შეიძლება მისი პოზიცია ელიტისტურია,მაგრამ მან იცის უმაღლესი ადამიანურ შედევრების შექმნის ისტორია.
ჩვენ უნდა ვიმუშაოთ ორი მიმართულებით_ხელი შევუწყოთ პროგრესისთვის აუცილებელი პროდუქციის წარმოებას და ამასთანავე მოვახდინოთ მისი მისაწვდომობის გამარტივება.ყოველგვარი რეიტინგი არადემოკრატიულია,ისინი რეალურ სანქციებს აწესებენ!
ერთი სიტყვით,ჟურნალისტიკა ცვლის ძალაუფლებრივ იერარქიას სხვა სფეროებში.ამ პრობლემის დახასიათება არ შეიძლება ისე,თითქოს ”ეს სულ ასე იყო” ან”ეს სრულებით ახალი მოვლენაა” და ა.შ.
აღნიშნული მოვლენის გარკვეული ნიშნები შეიმჩნევა მეცხრამეტე საუკუნეშიც.მაგრამ მან დღეისათვის შეიძინა ახალი თვისებები და გახდა ინტენსიური.
ავტონომიურობის განსაზღვრის ერთ-ერთი საშუალება მფლობელობის კონცენტრაციის გაზრდაა.შემდგომი გავლენის მომხდენ ეფექტად კი ითვლება ის პოზიცია,რომელიც მედია საშუალებას მთლიან სივრცეში უკავია.ამას მოსდევს კერძო ჟურნალისტის როლი ამ მედიაში.ყველაზე უფრო ბოლო დონეზე კი აღსანიშნავია ზოგიერთი ჟურნალისტის უნარი იყოს ავტონომიური.
ჟურნალისტური სფეროს თავისებურება არის სანქციების არარსებობა.თუმცა
ერთადერთ ქმედით სანქციას თავად ბაზარი აწესებს.”scoop” ების დიდი რაოდენობის ადრესატები ისევ ჟურნალისტები ხდებიან.მხოლოდ ისინი კითხულობენ ყველაფერს სრულად. კონკურენციას მოაქვს ერთგვაროვნება და ყველაფერი ემსახურება დამკვიდრებულ ღირებულებებს.
არსებობენ ე.წ.ინტელექტუალი ჟურნალისტები,რომლებიც მერყეობენ ჟურნალისტურ და პროფესიულ სფეროებს შორის და განიცდიან ორგვარ ეფექტებს.პირველი,ისინი აწარმოებენ კულტურული პროდუქციის ახალ სახეს,რომელიც პროფესიული ეზოთერიციზმისა და ჟურნალისტურ ეგზოტერიციზმს შორის მდებარეობს.
მეორე,ისინი საბაზრო სანქციებს აძლევენ ინტელექტუალურ ავტორიტეტის გარეგნობას,მაგალითადნ, ავანგარდს აკრიტიკებენ საერთო აზრის პოზიციებიდან.ამ პოზიციებს კი ამყარებენ ის მკითხველები,რომლებიც მიდრეკილნი არიან მოჩვენებითი ინტელექტუალურობისა და თავის მოტყუებისგან(მაგალითად,ესეთი ფრაზებით:”ეს არის მაღალკვალიფიციური სამეცნიერო ჟურნალი,რომლის გაგებაც ყველას შეუძლია”).
აქ არსებობს ორი გზა: სფეროების გამიჯვნა და
კოშკების დამსხვრევა ან ყველანაირი საშუალებით გარეგანი გავლენის მოხდენა.
სუფრაჟიზმისთვის შეუძლებელია სამეცნიერო დავების გადაწყვეტა,ეს ამ სფეროსთვის დიდი პლიუსია (შესასვლელი ბარიერის არსებობა),მაგრამ, მეორე მხრივ, საჭიროა სფეროს გახსნაც,რაც მედიას ისევ მონოპოლიას მიანიჭებს.
პოლიტიკურ სფეროში ასევე არსებობს დისტანცია პროდუქციის მწარმოებლებსა და მომხარებლებს შორის.პოლიტიკოსები ხშირად იყენებენ საშუალებას,რათა ზემოქმედება მოახდინონ ამომრჩეველზე.
იურიდიული სფეროც არ არის დამოუკიდებელი,მაგრამ მისი შენარჩუნება ერთგვარი კოლექტიური ფარისებლობაა,რომელიც ტრანსცენდენტური ღირებულებების პრიმატს ქადაგებს.
აშკარა და ფარული ეფექტების მიმოხილვით,ბურდიე ცდილობს გამოიკვლიოს ტელევიზიის გავლენის სრული ეფექტები,თუმცა დასკვნები და გამოსავალი აბსოლუტურად ბუნდოვანია.იგი მიიღწევა მეთოდებისა და ლოგიკური ჯაჭვის აღიარებით,ინტელექტუალური დისკურსით.აღსანიშნავია ფრანგული მედიისა და სატელევიზიო სივრცის სპეციფიკაც,მაგრამ საერთო პრობლემატიკა ყველასათვის საერთოა.

გლობალიზაცია და მისი ასპექტები

გლობალიზაციის კვლევის თავისებურებები და მნიშვნელობა
გლობალიზაცია მრავალშრიანი მოვლენაა, ამიტომაც, მისი ცალმხრივად გაშუქება ძალზე არაეფექტურია. როგორც წესი, გამოყოფენ გლობალიზაციის სხვადასხვა ასპექტს. თითოეული მათგანის გაშუქება უმნიშვნელოვანესია იმდენად, რამდენადაც დღევანდელ მსოფლიოში ადგილი აქვს უპრეცედენტო ინტეგრაციას, რასაც, რა თქმა უნდა, მოყვება თავისი გვერდითი შედეგები და წინააღმდეგობები. ანტი-გლობალიზმის იდეა თითქმის ყველა ქვეყანაში აქტუალურია. ვესტფალიის ზავის მიერ დამკვიდრებული ერი-სახელმწიფოების სისტემის ვალიდურობის პრობლემა დღითი დღე უფრო ცხადი ხდება. საკითხი ძალაუნებურად მოითხოვს ინტერ-დისციპლინარულ მიდგომას, თუმცა, შესაძლოა, ბევრი მკვლევარი შეგნებულად არიდებდეს თავს ზედმეტ გართულებებს. ნებისმიერი მსჯელობა უნდა პასუხობდეს არსებულ რეალობასა და კონტექსტს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, თეორიები ბანქოსგან აშენებულ სახლს დაემსგავსება. ხშირად თანამედროვე გლობალიზაცია ესმით გასული საუკუნის დასაწყისის კონტექსტში, რაც შემდგომ იწვევს კრიტიკოსების ცინიკურ შენიშვნებსა და მკვეთრად რადიკალიზირებულ წარმოდგენებს. იმისათვის, რომ თავი დავაღწიოთ ამგვარ უხერხულობას, საჭიროა, უფრო საფუძვლიანი გამოკვლევა. კონფერენციის ფორმატის სპეციფიკურობიდან გამომდინარე, ბევრი რამ ყურადღების მიღმა დაგვრჩება, მაგრამ უმნიშვნელოვანესი ეკონომიკური, კულტურული, პოლიტიკური, სოციალური და, თქვენ წარმოიდგინეთ, ფილოსოფიური ასპექტების მოკლე, მაგრამ არსებითი განხილვაც კი ხელს შეუწყობს გლობალიზაციის მოვლენის საზოგადოებისთვის სწორი ფორმით მიწოდებას.
დანაშაულია, ისაუბრო გლობალიზაციის შესახებ და არ აღნიშნო მოვლენები, რომლებიც შენ გარშემო ყოველდღიურად მიმდინარეობს. თუნდაც ის ფაქტი, რომ ამ თემას “Word”-ის ფაილში ვწერ, უკვე ბევრ რამეზე მეტყველებს, ინტერნეტისა და ციფრული ტექნოლოგიების სხვა გავლენებზე რომ აღარაფერი ვთქვათ. დაახლოებით ერთი თვის წინ, თბილისის ფორუმზე გავხსენი ანალოგიური თემა (1), სადაც გლობალიზაციასთან ერთად ვსაუბრობდით ვესტერნიზაციაზეც. ამ ორი ცნების ერთმანეთთან დაკავშირება ცოტა რთული და სადავო საკითხია. როგორც თემის მიმდინარეობამ გვაჩვენა, ადამიანებს ხშირად არასწორად ესმით თანამედროვე გლობალიზაციის არსი, რასაც შემდგომ მოსდევს შეხედულებების დაპირისპირება და, ფაქტობრივად, ჯანსაღი დისკუსიის ჩიხში შეყვანა. ფორუმის ერთ-ერთმა მომხმარებელმა გლობალიზაცია პირდაპირ კომუნიზმს დაუკავშირა. ბევრისათვის ეს ორი ცნება, “კოსმოპოლიტიზმთან” ერთად, ისე მჭიდროდაა ერთმანეთთან გადაჯაჭვული, რომ კონტექსტიდან “ამოჭრა” და სხვაგან “ჩაკერება” ფუნდამენტურ ძიებებს მოითხოვს. ცნობილ მკვლევართა ნაშრომებს შორისაც კი დიდი შეუსაბამობებია. ნეილ ფერგიუსონი, ჰარვარდის უნივერსიტეტის ისტორიის პროფესორი, 2005 წელს აქვეყნებს სტატიას გლობალიზაციის შესახებ(2) , სადაც საუბრობს თანამედროვე გლობალიზაციისა და მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო მეოთხედის გლობალიზაციის მსგავსებებსა და შედეგებზე. თუმცა ეკონომიკურ მსგავსებებთან ერთად სოციალურ ძვრებს ნაკლებ ყურადღებას უთმობს.
ოცდამეერთე საუკუნის გამოწვევებზე ადეკვატური პასუხის გაცემა შეუძლებელია მოვლენათა სწორი გააზრების გარეშე. სწორედ ამიტომ, ეკონომიკა, სოციოლოგია, კომუნიკაციის თეორია, მულტიკულტურალიზმი, თუ პოსტმოდერნული ფილოსოფია წარმოადგენს კვლევის იარაღებს, რომელთა გამოყენებაც დაგვეხმარება გლობალიზაციის ზოგადი არსის გამოკვეთაში.
დღევანდელი ქართული საზოგადოების გლობალურ კულტურაში მონაწილეობის ხარისხი და ამბიცია ძალზე დაბალია. გლობალიზაციის არსის სწორად გაგება დაგვეხმარება უმაღლესი განათლების განვითარების პერსპექტივების დახვეწაში. ამასთან დაკავშირებით, წავაწყდი ძალზე საინტერესო ნაშრომს(3), სადაც საუბარია კანადის უნივერსიტეტების საქმიანობისა და მისიის გლობალიზებაზე. ცოდნის მენეჯმენტის დახმარებით გლობალიზაციის უარყოფითი მხარეები ნაკლებად იმოქმედებს ადამიანთა ცხოვრებაზე. მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში მომხდარი გადატრიალებები ციფრულ ტექნოლოგიებში ახალი დილემების წინაშე გვაყენებს, თუმცა მკაცრი დუალიზმის თავიდან აცილება ძალზე მარტივად შეგვეძლება, თუ დადებით მნიშვნელობებს ადეკვატურად გავიგებთ.
ოცდამეერთე საუკუნის გლობალიზაცია თავისი მასშტაბითა და სპეციფიკით არის უპრეცედენტო. ცივილიზაციათა ომის, სიღარიბის, შიმშილობის, ეკოლოგიური კატასტროფების წინაშე მდგარი მსოფლიო გაცილებით უფრო ფრთხილი და “მგრძნობიარეა”.

გლობალიზაციის ისტორია
გლობალიზაციის თემის პოპულარობა 90-იანი წლებიდან მომდინარეობს. ბევრი სწავლული ცდილობდა ეპოვა თანამედროვე გლობალიზაციისა და მისი ისტორიული ანალოგების საერთო ძირები.
გლობალიზაციის ისტორიული პრეცედენტები შეგვიძლია ვეძებოთ მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრის იმპერიული სახელმწიფოების დაპირისიპირების ხანაში. თუმცა გლობალიზმის ადრეული ფორმები არსებობდა ძველ მსოფლიოშიც. ამისი მაგალითია რომის იმპერია, პართია, ხანის დინასტია. ამ უკანასკნელის მმართველობის პერიოდში დაიწყეს “აბრეშუმის გზის” მშენებლობა. ასევე, შეგვიძლია გავიხსენოთ
”ისლამის ოქროს ხანა” _მუსულმანმა ვაჭრებმა მოახდინეს პროდუქციისა და ცოდნის გლობალიზება. მონღოლთა იმპერიაში კი აბრეშუმის გზამ უდიდესი მნიშვნელობა შეიძინა.
1850 წელს ინდუსტრიული კაპიტალიზმის მზარდმა აღმავლობამ მოითხოვა მეტი რესურსები და გლობალური ბაზარი. ესეთ პირობებში ტრადიციული პროტექციონიზმი გახდა “გამოუსადეგარი”. ყველაფერმა ამან ხელი შეუწყო თავისუფალი ვაჭრობის განვითარებას .(4) უკვე 1870 წლისათვის ბრიტანეთის ეკონომიკური უპირატესობა კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა გერმანიისა და აშშ-ს ინდუსტრიალიზაციის მზარდი ტემპების გამო. ნეილ ფერგიუსონი თვლის, რომ 1870 წლიდან პირველ მსოფლიო ომამდე საქონლისა და კაპიტალის მიმოქცევამ მიაღწია იქამდე არნახულ მასშტაბებს, რაც შემდგომ მეოცე საუკუნის 80-იან წლებში განმეორდა. ეკონომიკური ასპექტებით იმდროინდელი მსოფლიო მართლაც ძალიან ჰგავდა თანამედროვე ტენდენციებით გაჯერებულ რეალობას, თუმცა, შესაძლოა, მხოლოდ ერთი შეხედვით.

რას წარმოადგენს თანამედროვე გლობალიზაცია?
გლობალიზაციის უამრავი განმარტება არსებობს. მაგალითად, “გლობალიზაცია არის ბიზნესის ინტეგრაცია გეოგრაფიული და ორგანიზაციული საზღვრების მიღმა” .(5)
ტერმინ “გლობალიზაციის” ეკონომიკურ კონტექსში ხმარება დაკავშირებულია თეოდორ ლევიტთან (1983), რომელმაც აღწერა გლობალიზებული ბაზრების მოქმედება. თუმცა შემდგომში ამ ტერმინს ხშირად ხმარობდნენ ახალი ტიპის მულტინაციონალური ორგანიზაციების აღსაწერად. ეკონომიკური გლობალიზაციის ძირითადი აგენტები სწორედ მულტინაციონალური ორგანიზაციებია.
ბევრი ავტორი მიიჩნევს, რომ გლობალიზაციას კი არ განმარტავენ, არამედ იცავენ. ჰირსტი და ტომპსონი შენიშნავენ, რომ გლობალიზაციის სწორად გასაგებად, აუცილებელია, წარმოვიდგინოთ იდეალური გლობალური ეკონომიკის მოდელი, რომლის მიმართ კონტრასტირებაც საშუალებას მოგვცემს დავაკვირდეთ არსებულ ტენდენციებს. ზემოთ აღნიშნული იდეალური მოდელის შესაძლო ნიშნებია:
1. პოლიტიკური მმართველობის პრობლემის გადაწყვეტა.
2. მულტინაციონალური ორგანიზაციების ტრანსნაციონალურ ორგანიზაციებად გარდაქმნა, რაც გულისხმობს კაპიტალს, სახელმწიფოს, ანუ ნაციონალური იდენტობის გარეშე.
3. ნაციონალური ან ლოკალური სავაჭრო კავშირების დასუსტება.
4. ჰეგემონური ერი-სახელმწიფოს გაქრობა. (6)
თანამედროვე ეკონომიკური გლობალიზაცია უფრო და უფრო ინტენსიური ხდება ტექნოლოგიის გაუმჯობესებისა და საქონლის, მომსახურებისა და კაპიტალის გაცვლა-გამოცვლის ლიბერალიზაციის ხარჯზე. ამ უკანასკნელ მოვლენას ხელი შეუწყო “მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციამ”, “საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა” და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებმა თუ შეთანხმებებმა.

გლობალიზაცია არ გულისხმობს მხოლოდ ეკონომიკურ პროცესებს. იან შოლტეს განმარტებით, “გლობალიზაცია აღნიშნავს პროცესებს, რომელთა მეოხებითაც სოციალურ ურთიერთობებს შედარებით ნაკლებად აფერხებს მანძილი და საზღვრები.” შოლტე ასევე გამოყოფს გლობალიზაციის ასპექტებს:
კომუნიკაციების სფეროში გლობალიზაციას ციფრულმა ტექნოლოგიებმა, სატელეფონო კავშირმა, ელექტრონულმა მასმედიამ და სხვა საშუალებებმა შეუწყო ხელი.
ორგანიზაციების სფეროში გლობალიზაცია გამოიხატა კომპანიების, ასოციაციებისა და მარეგულირებელი უწყებების ზრდით.
ეკოლოგიურად, გლობალიზაცია გამოიხატა ისეთ ფენომენში, როგორიცაა პლანეტის ჰავის ცვლა, სტრატოსფეროში ოზონის შემცირება, ცალკეული ბუნებრივი რესურსის შესაძლო ამოწურვა და დედამიწის ბუნებრიბი მრავალფეროვნების შემცირება. ამ მოვლენების იზოლირება შეუძლებელია.
წარმოების სფეროში იზრდება “გლობალური ფაბრიკები”, რომლებმაც მოიცვეს ისეთი სექტორები, როგორიცაა საავტომობილო მრეწველობა და მიკროელექტრონიკა. რამდენიმე ქვეყანა ერთ საწარმოო ხაზად ერთიანდება. გაჩნდა საფონდო ბირჟები, რომლებიც მთელი მსოფლიოს მასშტაბით ოცდაოთხი საათი მუშაობენ. გლობალიზაციას უკავშირდება დედამიწის ყველა კუთხეში აღიარებული საკრედიტო ბარათების გავრცელება და ზოგიერთი ვალუტის მზარდი გამოყენება.
სამხედრო სფეროში თვალსაჩინო გახდა გლობალური შეიარაღების ეპოქის დადგომა. კონტინენტთაშორისი ბალისტიკური რაკეტების, საჯაშუშო თანამგზავრებისა და მსგავსი ტექნოლოგიების დანერგვის შედეგად მთელი მსოფლიო ერთ სტრატეგიულ არეალად გადაიქცა.
შეიცვალა ნორმები (ადამიანის უნივერსალური უფლებები) და ყოველდღიური აზროვნება (ადამიანები მსოფლიოს ერთ მთლიანობად აღიქვამენ). ცნობიერების ამგვარი შეცვლა დიდად განაპირობა 1966 წელს ღია კოსმოსიდან გადაღებულმა ფოტოსურათებმა. (7)
თანამედროვე გლობალიზაციის “გაზომვის” სხვადასხვა საშუალებები არსებობს. მაგალითად, შვეიცარიული “KOF Index of Globalization”(8) , რომელიც ითვალისწინებს ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და სოციალურ ფაქტორებს. ამ ინდექსის მიხედვით, მსოფლიოს ყველაზე გლობალიზებული ქვეყანა ბელგიაა. ჟურნალი “Foreign Affairs” კი აქვეყნებს ალტერნატიულ მონაცემებს_ 2006 წლის ინდექსით სინგაპური სიაში პირველ ადგილზეა.

გლობალიზაციის ძირითადი ასპექტები
იმისათვის, რომ განვიხილოთ გლობალიზაცია უნდა გამოვყოთ მისი ძირითადი ასპექტები. ტრადიციულად საუბრობენ ეკონომიკურ, პოლიტიკურ, სოციალურ და კულტურულ გლობალიზაციაზე. თითოეული მათგანი წარმოადგენს ერთი მოვლენის განსხვავებულ განშტოებას. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მათი ძირები საერთოა. კაპიტალისტური ეკონომიკური სისტემა კვლავ ფუნქციონირებს, თუმცა განსხვავებით 20-30 წლის წინანდელი მდგომარეობიდან, ახლა უკვე მთელი მსოფლიო კაპიტალისტურია; შეიცვალა ტექნოლოგიები, უფრო მეტიც, მოხდა ნამდვილი ციფრული რევოლუცია. ტრანსნაციონალური ორგანიზაციების მოქმედებაც მჭიდროდაა დაკავშირებული გლობალიზაციის პოლიტიკურ, სოციალურ და კულტურულ ასპექტებთან. ჩვენ მხოლოდ სოციალურ ასპექტს განვიხილავთ .

პოლიტიკური ასპექტი_ერი-სახელმწიფოები უდიდესი განსაცდელის წინაშე დგანან. სახელმწიფოს აქვს ძალის გამოყენების მონოპოლია განსაზღვრულ ტერიტორიულ საზღვრებში. გლობალური ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრა მოითხოვს უფრო მსხვილ პოლიტიკურ ერთეულებს. მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ “ევროკავშირი”. ნარკოტიკებით არალეგალური ვაჭრობა, შიდსის წინააღმდეგ ბრძოლა_ ერთ-ერთი მთავარი პრობლემებია, რომელთა გადაწყვეტაც აუცილებლად მოითხოვს ქვეყნების ერთობლივ ძალისხმევას. ძალამ შეიძინა რეგიონალური, ტრანსნაციონალური, გლობალური მნიშვნელობა. შეგვიძლია ორი მიმართულების გამოყოფა:1. მზარდი დეცენტრალიზაცია. 2 ინტეგრაციისკენ მიდრეკილება. ვესტფალიის სისტემა კრიზისს განიცდის. ჰანტინგტონის მოდელი აქტუალურია ისე, როგორც არასდროს. ცივი ომის დასრულების შემდეგ მსოფლიო აღარაა იდეოლოგიზირებულ ბანაკებად დაყოფილი. სამყარო ხდება უფრო პატარა; ეკონომიკური პროცესები იწვევს ინდივიდების ალიენაციას. საერთო ან მსგავსი ცივილიზაციის ნიშნით დაჯგუფებული სახელმწიფოები დიდ როლს შეასრულებენ მსოფლიო პოლიტიკაში. მთავრობები ცვლიან თავიანთ პოლიტიკას არა პირდაპირი ზეწოლის, არამედ კულტურული ცვლილებებისა და კონკურენტუნარიანობის აუცილებლობის გამო.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თანამედროვე სამყარო განიცდის ფრაგმენტაციისა და ინტეგრაციის ორმაგ პროცესს. თუმცა ბევრი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ ფრაგმენტაცია ინტეგრაციის სიძლიერეა.
ცივი ომის შემდეგ გლობალური პოლიტიკის მთავარი ტენდენცია გახდა რეგიონალიზმი. რეგიონალური ფორმაციები ქმნიან ახალ მსოფლიო წესრიგს, რომელიც არსებითად განსხვავდება ვესტფალიური სისტემისგან. თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობებში ერთმანეთს ეჯახება ორი პარადიგმა: ერთი კონკრეტული ქვეყნის, ამერიკის შეერთებული შტატების ეროვნული ინტერესი და ევროკავშირის რეგიონალიზმი. რეგიონი არ არის, უბრალოდ, გეოგრაფიული ან ადმინისტრაციული ობიექტი, მისი შინაგანი ერთიანობა და საზღვრები მუდმივად იცვლება. მზარდი “რეგიონალობა” ნიშნავს გეოგრაფიული სივრცის ტრანსფორმაციას პასიური ობიექტიდან აქტიურ სუბიექტამდე, ანუ აქტორამდე, რომელსაც შეუძლია ტრანსნაციონალური ინტერესის არტიკულაცია. აქედან გამომდინარე, “რეგიონალობის” ცნება გამოხატავს კონკრეტული რეგიონის ერთობის პირობებსა და ხარისხს. ეს შეიძლება იყოს ხანგრძლივი ენდოგენური ისტორიული პროცესი, ან ნებაყოფლობითი გაერთიანება _ რეგიონალიზმის თანამედროვე ლოგიკა. საუბარია ახალი მსოფლიო წესრიგის ჩამოყალიბებაზე, რაშიც რეგიონალიზმის კონცეფციამ წამყვანი როლი უნდა ითამაშოს. 1970-იან წლებში დაიწყო “ახალი საერთაშორისო ეკონომიკური წესრიგის” დამყარების დისკუსია, რომელიც გულისხმობდა მესამე მსოფლიოს ქვეყნების განვითარების ჰარმონიზაციას. თუმცა ჰეგემონურმა დისკურსმა საწინააღმდეგო პოლიტიკა მოიტანა_ ღარიბი ქვეყნები სიღარიბისთვის გაკიცხეს. ერაყის პირველი ომის შემდეგ, 1991 წელს, პრეზიდენტმა ბუშმა შემოიტანა ცნება “ახალი მსოფლიო წესრიგი”. ეს უკანასკნელი, ბუშის აზრით, გულისხმობდა ტერორისტებისა და ტირანების წინააღმდეგ ომს. 90-იანი წლები განსაზღვრა ინტერვენციონიზმმა, რომელმაც უარყო მულტილატერალიზმი. 2001 წლის 11 სექტემბრის შემდეგ დაიწყო “გლობალური ომი” ტერორიზმის წინააღმდეგ. ევროკავშირის მიდგომა ამ ომთან მიმართებაში არ გულისხმობს ხისტი ძალის გამოყენებას. სახეზე გვაქვს უნილატერალიზმისა და მულტილატერალიზმის დილემა. მისი გადაწყვეტა არ იქნება მთლიანად პოლიტიკური დისკურსის საკითხი. სავარაუდოდ, გლობალიზაციის სხვა ასპექტები დიდ გავლენას მოახდენს პოლიტიკური დუალიზმების გადაჭრაზე.
თანამედროვე საზოგადოებებში დღითი დღე იზრდება არასამთავრობო ორგანიზაციების მნიშვნელობა. ეს ეხება, როგორც საერთაშორისო, ასევე ადგილობრივ “ენჯეობსაც”. ზოგიერთ შემთხვევაში ისინი ქმნიან ერთგვარ იერარქიას. სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტების ზეწოლამ მთავრობებსა და კერძო კომპანიებზე მსოფლიოს განვითარებაში პოზიტიური როლი ითამაშა.

სოციალურ-ეკონომიკური ასპექტი; “ინფორმაციული საზოგადოების” ჩამოყალიბება_
სოციალური ასპექტის კვლევისას შეგვიძლია გამოვყოთ რამდენიმე მიმართულება. გლობალიზაციის ეპოქაში გაიზარდა მიგრირებული ადამიანების რიცხვი. მიგრაციის მოვლენა შეიძლება სხვადასხვა მიზეზებით აიხსნას, თუმცა ეკონომიკური ფაქტორების მნიშვნელობა მაინც უდიდესია. გლობალიზაციის სოციოლოგიური კონტექსტი ყურადღებას ამახვილებს შემდეგი ტიპის ტენდენციებზე:
1. უცხოელი გაღარიბებული მუშების ექსპლუატაცია_ ღარიბი ერების წარმომადგენლების ექსპლუატაცია მსხვილი ინდუსტრიული ძალების მიერ. მართალია, მუშებს შეუძლიათ სამუშაოს მიტოვება, მაგრამ ბევრ უკიდურესად ღარიბ ქვეყანაში ეს შიმშილით სიკვდილის ტოლფასია.
2. მანუფაქტურების შეცვლა მომსახურების სფეროთი_ ოფშორული იაფი მუშახელის არსებობამ მდიდარი კომპანიები “აიძულა” გაეზარდათ პროდუქცია საზღვარგარეთის ქვეყნებში. შესაბამისი უნარების მქონე და არმქონე მუშაკებს შორის მოხდა ეკონომიკური პოლარიზაცია. ამან გამოიწვია საშუალო ფენის შესუსტება, რაც ნიშნავს იმას, რომ საზოგადოების დაბალი ფენებისთვის სიღარიბის დაძლევის შესაძლებლობა გაცილებით უნდა შემცირდა.
3. “კონტინგენტური სამუშაოს” აღმავლობა_ რადგანაც გლობალიზაციამ გამოიწვია სამუშაო ადგილების ოკეანის გაღმა გადატანა და საშუალო ფენის შესუსტება, შემცირდა სრულ განაკვეთზე მომუშავე ადამიანების რიცხვი. კომპანიები სულ უფრო ნაკლებად გასცემენ დამატებით წახალისებებს, შვებულებებს, ბონუსებს, პენსიებსა და ჯანდაცვის გარანტიებს. საშუალო ფენის ნაწილი კვლავ მუშაობს, მაგრამ მათი მსყიდველობითუნარიანობა შემცირდა.
4. პროფკავშირების დასუსტება_პროფკავშირებმა დაკარგა თავისი ძალა ისეთ კომპანიებთან მიმართებაში, რომლებთაც შეუძლიათ ადვილად შეცვალონ პერსონალი. კავშირების ეფექტურობა ეცემა იმის გამოც, რომ სხვადასხვა სფეროს მუშაკები ნაკლებად წევრიანდებიან მათში.
არასამთავრობო ორგანიზაციათა მნიშვნელობაზე უკვე ვისაუბრეთ, თუმცა აქ აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ სოციალური მოძრაობების როლი გლობალიზაციის პროცესში. სოციალური მოძრაობა წარმოადგენს მოქმედების სპეციალურ მოდუსთა კომპლექსს, რომლებიც არიან პოლიტიკურად მოტივირებულნი და მიმართულნი სოციალური და კულტურული ცვლილებებისკენ. სოციალურ მოძრაობებს ხშირად რესურსების ნაკლებობა და შიდა განხეთქილებები აზარალებს, თუმცა მათ მსოფლიო მმართველობაზე მაინც მნიშვნელოვანი გავლენის მოხდენა შეუძლიათ.
1970-იანი წლებიდან ათასობით ადამიანი მონაწილეობს გაეროს მიერ დაფინანსებულ გლობალურ კონფერენციებში. ხშირად სოციალური მოძრაობების მიზანი პოლიტიკური ქმედების გაბატონებული კონცეფციების შეცვლაა; მაგალითად, ფემინისტური მოძრაობა, რომელიც სულ უფრო აქტუალური ხდება.
სოციალური მოძრაობები დაკავშირებულია მოვლენასთან, რომელიც 60-იანი წლებიდან პოსტინდუსტრიული საზოგადოების ჩამოყალიბებად აღიქმება (9). თუმცა მაგ პერიოდისთვის ახალი საზოგადოების იდეა გარკვეულწილად ჯერ კიდევ უტოპიასთან იყო დაკავშირებული. ციფრული ტექნოლოგიებისა და ინტერნეტის გამოგონებამ უტოპია რეალობად აქცია. მკვლევარები საუბრობენ “ინფორმაციულ საზოგადოებაზე”. მოდერნის პროექტი გულისხმობდა მეტა-ნარატივების არსებობას. ეს იყო სამყაროს შეცვლის ფილოსოფიური კონფეპცია, რომლის მიზანსაც წარმოადგენდა ერთიანი ჭეშმარიტების ძიება. მოდერნულობა აისახებოდა ადამიანთა საქმიანობის ყველა სფეროში. დღეისათვის, ეკონომიკაში ნაწარმის სტანდარტიზაციის მცდელობები მრავალფეროვნებით შეიცვალა. მრავალფეროვნების შესაძლებლობას ახალი ტექნოლოგიები გვაძლევენ. მოდერნის, როგორც “დიადი პროექტის” იდეის აპოთეოზად ოსვენციმისა და დაჰაუს ბანაკებს თვლიან, ანუ უკიდურესი ნაციონალიზმის იდეა გულისხმობდა მასობრივი ტექნოლოგიებით განსხვავებების წაშლას. იგივე შეიძლება ითქვას კომუნიზმის უტოპიაზეც. ამას უკავშირდება ფრენსის ფუკუიამას ცნობილი გამოთქმაც “ისტორიის დასასრული”. საბჭოთა კავშირის დაშლით პოლიტიკური მოდერნი დამთავრდა! პლურალიზმის, დეცენტრალიზაციისა და ფრაგმენტაციის ცნებები პოსტმოდერნისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია. “მესამე ტალღის” ანუ პოსტმოდერნული ერის მუშა აღარ აზროვნებს, როგორც კონვეირის ნაწილი. ახალი ტექნოლოგიები ხელს უწყობს სოციალურ მრავალფეროვნებასა და ინდივიდუალიზაციას. პლურალიზმთან დაკავშირებულია დეცენტრალიზაციის ცნებაც, რომელიც გულისხმობს სოციალური ცენტრის არარსებობასა და “მოზაიკური საზოგადოების” ჩამოყალიბებას. დეცენტრალიზაციის ტენდენციები შეიმჩნევა წარმოებაში, სადაც ვხვდებით დემასიფიკაციის პროცესს, ხოლო პოლიტიკაში კი_ რეგიონალიზმს. მოდერნული საზოგადოება და წარმოდგენები დაიმსხვრა, ანუ მოხდა ფრაგმენტაცია; სუსტდება კლასობრივი მიკუთვნებულობის იდეაც. უმცირესობების უფლებები ყურადღების ცენტრში ექცევა. ჟაკ დერიდას “დეკონსტრუქცია” არ არის მხოლოდ განყენებული ფილოსოფიური სტრატეგია. ჩვენ ყოველდღიურად ვაწყდებით დეკონსტრუქციის მცდელობებს. მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ფემინიზმი და “უნისექსის” პოპულარობა.
მიუხედავად ყველაფრისა, პოსტმოდერნული საზოგადოება არ არის პოზიტიური რეალობა. უმრავლეს შემთხვევაში, ადგილი აქვს ადამიანთა მასების “გარიცხვას” ურთიერთდაკავშირებული ქსელებიდან. სწორედ ამ პრობლემაზე საუბრობს მანუელ კასტელსი (10), რომელიც მოკლედ მიმოიხილავს “ინფორმაციული საზოგადოების” სტრუქტურას. კასტელსი საუბრობს ქსელებზე, რომლებიც მოითხოვენ კვალიფიციური, ცოდნით შეიარაღებული ადამიანების ჩართვას, რასაც მოსდევს საპირისპირო თვისებების მქონე მოქალაქეების გარიყვა. მარგინალიზაცია იწვევს კრიმინალური ფონის გამძაფრებას.
გლობალიზაციის უარყოფით გავლენებზე საუბრისას, აუცილებლად უნდა განვასხვავოთ უთანასწორობა, პოლარიზაცია, სიღარიბე და უკიდურესი სიღარიბე. უთანასწორობა ნიშნავს სიმდიდრის არათანაბარ ფლობას ინდივიდების ან სოციალური ჯგუფების მიერ. Pპოლარიზაცია აღნიშნავს უთანასწორობის ორ უკიდურეს პოლუსს შორის მანძილის გაზრდას. სიღარიბე არის ინსტიტუციურად განსაზღვრული ნორმა, რომელიც აწესებს საარსებო მინიმუმის დონეს. უკიდურესი სიღარიბე კი დაკავშირებულია გადარჩენისთვის ბრძოლასთან. თუ დავაკვირდებით მსოფლიოში მიმდინარე სოციალურ ტენდენციებს, აუცილებლად შევნიშნავთ, რომ ზოგიერთ ქვეყანაში უთანასწორობის სიტუაცია შედარებით გამოსწორდა (მაგალითად, ინდოეთში, ესპანეთსა და აზიის წყნარი ოკეანის სანაპიროს ქვეყნებში), ზოგან კი, პირიქით, _გაღრმავდა (მაგ. შეერთებულ შტატებში, დიდ ბრიტანეთსა და ბრაზილიაში). პოლარიზაცია ყველგან განუხრელად იზრდება. რაც შეეხება სიღარიბეს, აქ ცოტა რთულადაა საქმე. ბევრგან სიღარიბე პროპორციულად შემცირდა, თუმცა ღარიბი ადამიანების რიცხვი გაიზარდა. იგივე ტენდენცია ფიქსირდება უკიდურეს სიღარიბესთან მიმართებაშიც.
ამგვარად, სახეზე გვაქვს სოციალური კრიზისი, რომელიც დაკავშირებულია გლობალიზაციასთან. კასტელსი საუბრობს ე.წ. “მეოთხე სამყაროზე”, ანუ ტერიტორიებზე, რომლებიც დარჩნენ თანამედროვე პროცესების მიღმა.

კულტურული ასპექტი_გლობალიზაცია მსოფლიო კულტურას ცვლის ორი ფუნდამენტური გზით. Bბევრი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ კულტურული გლობალიზაცია ამერიკანიზაციის ტოლფასი მოვლენაა. შეერთებული შტატების მედია , განსაკუთრებით კი ტელევიზია, უდიდეს გავლენას ახდენს საზოგადოებაზე. ასევე, განვითარდა ინტერნეტი, რომელშიც დომინირებს ინგლისური ენა და ამერიკული პორტალები. ინდოეთი ჰოლივუდზე მეტ ფილმს აწარმოებს, თუმცა საერთაშორისო ბაზარზე კონკურენციის სურვილი არ აქვს. ეს გამოწვეულია “ბოლივუდის” ფილმების ადგილობრივი ენითა და შინაარსით.
ამ ყველაფრის პარალელურად დიგიტალიზაცია ხელს უწყობს ინდივიდუალისტურ პრეფერენციებსა და გემოვნებებს. მაგალითად, www.forum.ge - ზე კლასიკური მუსიკის მოყვარულებს აქვთ ცალკე ქვეგანყოფილება, ისევე როგორც, სხვა მიმდინარეობის მსმენელებს, ანუ რაიმე გარკვეული ნიშნით ადამიანთა გაერთიანება უფრო მეტად სპეციალიზირდება. როგორც თანამედროვე იტალიელი მწერალი უმბერტო ეკო აღნიშნავს, “ინტერნეტს მივყავართ ცოდნის დე-ნაციონალიზაციისკენ.”(11) ინტერნეტი არის სამყაროს მიკრომოდელი, რომელშიც შეგვიძლია სასურველი ინფორმაციის მოძიება. ჯგუფები იქმნება უფრო სპეციფიკური, კონკრეტული ინტერესების გარშემო. ინტერნეტი გვთავაზობს ბრენდების ინდივიდუალიზაციას.
ეკონომიკური პოლიცენტრიზმის ექვივალენტია მულტიკულტურალიზმი, ანუ სხვადასხვა კულტურების კომბინაცია და ინტერნაციონალური ან ზე-ნაციონალური კავშირების გაღრმავება. ძალიან საინტერესო პროცესი მოხდა იაპონიაში_ იაპონელებმა თავიანთი ეროვნული კულტურის ელემენტები გლობალური კულტურის ნაწილად აქციეს. ალექსანდრ ტომოვის აზრით, გლობალიზაცია და მულტიკულტურალიზმი ერთმანეთს არ გამორიცხავს, რადგანაც: 1. ახლად წარმოქმნილი გლობალური კულტურა ვრცელდება მსოფლიოს მედიის მიერ და იგი ხდება სულ უფრო და უფრო განსხვავებული დომინანტური ერების კულტურისგან. 2. დიდი ერების კულტურა პოლიტიკური პოლიცენტრიზმისა და მულტიკულტურალიზმის პრინციპების დანერგვის კვალდაკვალ კარგავს გავლენასა და უნარს, გაანადგუროს მცირე ერების კულტურა.(12)
ნიშნავს თუ არა ეს იმას, რომ ჰანტინგტონის წინასწარმეტყველება არ გამართლდება? ცნობილი მულტიკულტურალისტი, რიჩარდ ლუისი მიიჩნევს, რომ კულტურათა ადაპტაცია მიმდინარეობს ძალიან ნელი ტემპით, ანუ არის ელემენტები, რომლებიც სწრაფად ადაპტირდება, თუმცა ამის პარალელურად ზოგიერთი ელემენტი იწვევს კულტურათა შორის “უთანხმოებას”.(13)
ჩვენ მაინც ვფიქრობთ, რომ გამოსავალი დიგიტალიზაციაშია. IT გვთავაზობს ახალ დემოკრატიულ მოდელს, რომელიც რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, ჰაკერული ტექნოლოგიების განვითარების დამსახურებაა.

გლობალიზაცია და განათლება; გამოსავლის ძიება
თემის დასაწყისშივე აღვნიშნეთ, რომ გლობალიზაციის უარყოფითი გავლენების შესასუსტებლად უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება განათლებას და, განსაკუთრებით, უმაღლეს სასწავლებლებს. კასტელსი საუბრობს ორპირიან მახვილზე. ერთი მხრივ, გლობალიზაცია ხელს უწყობს ქვეყნებს, გადალახონ ეკონომიკური ჩამორჩენილობა და მოახდინონ პროდუქციის მოდერნიზაცია (ამის მაგალითია ჰონგ-კონგი, ტაივანი, სინგაპური, მალაიზია და სამხრეთ კორეა); მეორე მხრივ კი, ის ეკონომიკური სისტემები, რომლებთაც ვერ გაიარეს ადაპტაცია, ხდებიან კიდევ უფრო ჩამორჩენილები. საზოგადოების უნარი, გადავიდეს “ინფორმაციულ ხანაში”, დამოკიდებულია მისი წევრების განათლების დონეზე. Eეს ეხება საგანმანათლებლო სისტემას_ დაწყებითი სკოლიდან უნივერსიტეტის ჩათვლით. ყველაზე უფრო თანამედროვე ქვეყნების განათლების სისტემაც კი სრულად არ ასახავს სისტემის დინამიზმს. აქედან გამომდინარე, გლობალიზაციის ეპოქაში უკვე აქსიომად იქცა, რომ საჭიროა ინვესტიციების ჩადება განათლების სფეროში. ე.წ. “სილიციუმის ველის”(14) ტექნოელიტის პროპორციული შემცირება, იქნება სოციალური კრიზისის გაღრმავების მწვავე მაჩვენებელი.
ახალი ერის გამოწვევებთან დაკავშირებულია კორპორატიული უნივერსიტეტების ჩამოყალიბება. ე.წ. “e-learning” დღითი დღე უფრო პოპულარული ხდება. ზოგიერთი მკვლევარი საუბრობს კორპორატიული უნივერსიტეტების აშკარა უპირატესობებზე.
უმაღლესი განათლების ინსტიტუტების ინტერნაციონალიზია არის განვითარების ერთ-ერთი მთავარი მადეტერმინიზებელი ფაქტორი. იგი განსაზღვრავს, თუ ვინ იქნება მოგებული გლობალიზაციის პროცესში.
გლობალიზაციის ეკონომიკური, პოლიტიკური, კულტურული და სოციალური კონტექსტები აუცილებლად უნდა აისახებოდეს თანამედროვე უნივერსიტეტის მოდელზე. რა თქმა უნდა, ამ ყველაფერს აქვს სხვა აუცილებელი განზომილებებიც, მაგრამ ცოდნის მენეჯმენტი რჩება ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან ასპექტად.

(1)თემის ლინკია:http://forum.ge/?f=36&showtopic=33788602
(2)სტატია შეგიძლიათ იხილოთ ჟურნალ “Foreign Affairs”-ის ოფიციალურ ვებ-გვერდზე: http://www.foreignaffairs.org/20050301faessay84207/niall-ferguson/sinking-globalization.html
(3) Bond S; Lemasson J.(1999) A New World of Knowledge, Canadian Universities and Globalization; Ottawa, ON, Canada: International Development Research Centre
(4)Panayiotopoulos P; Capps G .(2001) World Development, An Introduction ; London.
(5)Kirkbride P; (2001) Globalization:The External Pressures. JOHN WILEY & SONS, LTD
(6)იქვე.
(7)იან შოლტე, მსოფლიო პოლიტიკის გლობალიზაცია, საერთაშორისო ურთიერთობების თეორია(ქრესტომათია). თბილისი, 2004 წ.
(8)შეგიძლიათ იხილოთ საიტზე: http://globalization.kof.ethz.ch/
(9)ვადიმ ემელინის ესსე პოსტინდუსტრიულ საზოგადოებაზე, შეგიძლიათ იხილოთ ამავე ბლოგზე.
(10)Manuel Castells, Information Technology, Globalization and Social Development, UNITED NATIONS RESEARCH INSTITUTE FOR SOCIAL DEVELOPMENT, UNRISD Discussion Paper No. 114, September 1999
(11)Guillermo de le Dehesa, (2006) Winners and Losers in Globalization, BLACKWELL PUBLISHING, p. 169
(12)Alexander Tomov, The Fourth Civilisation, Sofia, 1996. available from http://lib.ru/POLITOLOG/TOMOV/4civil.txt
(13)Richard D. Lewis, (2003) The Cultural Imperative: Global Trends in the 21st Century, Intercultural Press.
(14)“სილიციუმის ველი”_ არის რეგიონი აშშ-ში, კერძოდ კალიფორნიის შტატში, სადაც კონცეტრირებულია “ჰაი-ტეკის” ბიზნესის დიდი ნაწილი.

საჩუქარი ”ვაგნერიტესგან”

ROUTLEDGE ENCYCLOPEDIA OF PHILOSOPHY


Updated!

10 ტომად (9169 გვერდი) PDF

http://files.ge/file/60207/REP-rar.html

ENCYCLOPEDIA OF SOCIOLOGY

Updated!

5 ტომად (2200 გვერდი) PDF

http://files.ge/file/60194/EoS-rar.html

ENCYCLOPEDIA OF RELIGION



14 ტომად (10,000 გვერდი) PDF
http://bin.ge/?d=E277DCD9

ENCYCLOPEDIA OF PHILOSOPHY

მეორე გამოცემა, 2006, 10 ტომად, PDF

http://bin.ge/?d=47057B29

რვანახევარი

---Постиндустриальное общество и культура постмодерна---

Становление постмодерна, как правило, связывается с событиями, происходящими исключительно в области философии, науки, искусства, политики, то есть, если воспользоваться терминологией Маркса, в сфере надстроечных явлений. Складывается такая ситуация, что за рамками остается такой существенный фактор для становления и развития постмодернистских тенденций, как преобразования в производственной сфере. Известно, что эти изменения наиболее адекватно описываются теорией постиндустриального общества, основу которой положили Д. Белл, Д. Рисман, А. Тоффлер, З. Бжезинский, Дж. Гэлбрейт, А. Турен и др. Сам термин "постиндустриальное общество" родился в США – на рубеже пятидесятых-шестидесятых годов американский социолог Даниел Белл широко его использовал в своих лекциях для характеристики нового этапа американского капитализма. Первоначально постиндустриальное общество рассматривалось в рационалистических понятиях линейного прогресса, экономического роста и повышения благосостояния, связанных с процессами технизации труда. Затем этот термин наполняется новым содержанием. С конца 60-х начинает развиваться теория постиндустриального общества (1), отличительными чертами которого называют массовое распространение творческого, интеллектуального труда, качественно возросший объем и значение научного знания и информации, развитие средств коммуникации, преобладание в структуре экономики сферы услуг, науки, образования, культуры над промышленностью и сельским хозяйством. Постиндустриальное общество начинает рассматриваться как качественно новая ступень развития не только Запада, но и всего человечества (2). В 70-е и 80-е годы концепция постиндустриального общества развивается главным образом как футурологическая и социологическая теория, призванная описать воздействие новейших информационных технологий на социум. Так, Д. Белл заявляет, что в наступающем столетии решающее значение для экономической и социальной жизни, для способов производства знания, а также для характера трудовой деятельности человека приобретет развитие нового социального уклада, зиждущегося на телекоммуникациях. Становление, постиндустриального общества он связывает с развертывающейся революцией в организации и обработке информации и знаний, в которой центральную роль играет компьютер (3). Компьютер, по мнению американского социолога, является символом и одновременно материальным носителем технологической революции – именно компьютер коренным образом трансформирует общество второй половины ХХ века (4). Таким образом, ключевая роль в новом обществе отводится информации и электронным средствам, обеспечивающим техническую базу для ее использования и распространения. В связи с этим, широкое распространение получил термин "информационное общество", в общем-то, дублирующий понятие "постиндустриальное общество", и использующийся для обозначения цивилизации, в основе развития и существования которой лежит особая субстанция, именуемая "информацией", обладающая свойством взаимодействия как с духовным, так и с материальным миром человека и, тем самым, определяющая одновременно и социокультурную жизнь человека, и его материальное бытие.
Следует отметить, что у теоретиков постиндустриального общества не наблюдается единого мнения по поводу названия новой стадии социального развития – так для ее характеристики наряду с понятием "информационное общество" используются довольно широкий спектр эпитетов: "сверхиндустриальная цивилизация" (Тоффлер), "научное общество" (М. Понятовский), "телематическое общество" (Д. Мартин), "технотронное общество" (З. Бжезинский). Но чаще всего для обозначения нового общества употребляются термины, содержащие приставку "пост". Так, У. Дайзард отмечает, что стремление выразить сущность нового информационного века вылилось в целый калейдоскоп определений. Дж. Лихтхайм говорит о постбуржуазном обществе, Р. Дарендорф – посткапиталистическом, А. Этциони – постмодернистском, К.Боулдинг – постцивилизационном, Г. Кан – постэкономическом, С. Алстром – постпротестантском, Р. Сейденберг – постисторическом, Р. Барнет вносит в этот калейдоскоп прагматическую нотку, предлагая термин "постнефтяное общество". Большинство этих эпитетов восходят к понятию "постиндустриальное общество", популяризованному гарвардским социологом Д. Беллом. Общая приставка этих терминов, по мнению Дайзарда отдает каким-то осенним чувством увядания, свойственным нашему веку, – ощущением конца (5). Что касается "ощущения конца", то с этим можно согласиться, но, конечно, не "конца света", а скорее законченности определенной исторического и мировоззренческого периода. А употребление терминов, содержащих приставку "пост" для характеристики наступающей эпохи во многом обусловлено тем, что она находится лишь в стадии становления, и у теоретиков в полной мере не сложился ее образ, позволивший бы им оперировать более содержательными понятиями.
Идеологи постиндустриального общества в своих социально-философских построениях предлагают особое видение исторического процесса, которое можно охарактеризовать как трехстадийную концепцию. Они утверждают, что социум проходит три стадии развития – аграрное или доиндустриальное, индустриальное, постиндустриальное или информационное общество. Так, рассуждая в рамках данной парадигмы, Тоффлер называет зарождающуюся цивилизацию "обществом третьей волны", хотя, следует отметить, этот эпитет получил меньшее распространение и, в общем-то, для научного понятия носит несколько образный и излишне метафоричный характер.
Так или иначе, наиболее распространенными понятиями, применяемыми для обозначения новой стадии социального развития, будут "постиндустриальное общество" и "информационное общество". Возникает вопрос, какое из них наиболее адекватно описывает реальность на рубеже третьего тысячелетия, и какому из них отдать предпочтение? По сути дела, данные термины являются близкими, если не идентичными по своему содержанию, ведь постиндустриальное общество по существу является информационным, так как определяющим в нем видом деятельности является информационная деятельность. В этом смысле понятие "информационное общество" более конкретно чем "постиндустриальное", но, вместе с тем, их общий недостаток в том, что они в определенной мере абсолютизируют научно-технологическую составляющую наступающей эпохи, а последняя отнюдь не исчерпывает всего социокультурного пространства. Очевидно, наиболее заметными процессами, характеризующими современное общество, будут процессы информатизации, но, нельзя не отметить, что наряду с ними происходят и другие, не менее знаковые для эпохи события, например, смена мировоззренческих установок, изменение подходов в научном познании, пересмотр ориентиров в социально-политической практике и т.д.. Таким образом, характеристика общества в качестве "информационного" или "постиндустриального", указывает на довольно ограниченный срез социальной действительности, главным образом, связанный с развитием новых информационных технологий, что уместно на социологическом уровне рассмотрения, но недостаточно для философского обобщения всей совокупности перемен, происходящих в обществе конца второго тысячелетия.
С философской точки зрения более удачным для обозначения формирующейся с конца 60-х годов социокультурной реальности будет понятие "постмодерн", так как, по сравнению с "информационным обществом", оно является более общим по своему объему, и с его помощью можно охватить практически все сферы и подсистемы общества. Собственно говоря, теорию постиндустриального общества правильней будет считать одной из социологических доктрин, выражающих постмодернистское мировоззрение. Но значение этой теории для осмысления сущности постмодерна довольно велико, так как она дает ключ к пониманию научно-технической основы постмодерной культуры. Исходя из этого предположения, попытаемся сопоставить постмодернистские тенденции в культуре с результатами распространения новейших технологий, характеризующих постиндустриальное общество и отличающих его от предшествующих стадий развития социума.
Как уже отмечалось, когда описывают постмодерное общество, то, как правило, рассматривают произошедшие в последние десятилетия ХХ века изменения в культуре и при этом оставляют за бортом достижения научно-технического плана. Или, в лучшем случае, разграничивают понятия "постиндустриальное" и "постмодерное", относя первое к обществу, а последнее к культуре, проводя между ними искусственный рубеж. Быть может, подобные взгляды связаны с ощущением несовместимости постмодернистского мировоззрения, которое отказывает разуму в его притязаниях на всемогущество, и теорией постиндустриального общества, отдающей фундаментальную роль информационной деятельности, невозможной без посредничества науки и техники, то есть, в итоге, рационального знания. Но существуют ли реальные основания для того, чтобы считать постмодернизм антисциентизмом? Если постмодернизм отвергает глобальные проекты переустройства мира средствами разума или метарассказы тотализирующие социальную реальность, то это еще не значит, что он выступает вообще против развития научных технологий. Да и возможно ли говорить о современном обществе, рассматривая его вне технологического контекста: уже сам факт, что данный текст, набран на клавиатуре персонального компьютера и опубликован в Интернете, а не напечатан на пишущей машинке и издан в бумажном журнале, говорит сам за себя. Влияние новейших электронных технологий на жизнь общества и отдельного человека столь велико, что попытка абстрагироваться от них при рассмотрении любой области реальности конца ХХ века, едва ли выглядит разумной. Постмодернизм признает технологический характер современности и стремится осмыслить и воплотить его в своих категориях. Если обратиться к классической работе Ж.Ф Лиотара "Состояние постмодерна", то в ней вхождение в общества в постсовременный период французский философ связывает с процессами всеохватывающей информатизации, которые стали одной из причин изменения статуса знания и возникновения специфического постмодернистского видения мира (6).
С целью обоснования заявленной позиции, рассмотрим в чем именно сходятся постмодернистская и постиндустриальная теории, и на основании чего возможно провести между ними параллели. В этой связи обозначим специфику происходящих изменений в экономике развитых стран Запада в последние десятилетия. В производственной сфере главные перемены в основном связаны с переходом от массового характера производства к мелкосерийному – принцип стандартизации постепенно сменяется принципом разнообразия. С технической точки зрения, это стало возможным благодаря внедрению новейших компьютерных технологий. В свою очередь, успех технологий, разрушающих унифицированный подход в производственно-экономической сфере, во многом обусловлен стремлением человека вырваться из оков единообразия, которые породила механизация докомпьютерного периода. С философской точки зрения, массовое производство и потребление, массовое тиражирование культурных стандартов и норм восприятия действительности, является выражением примата целого над частным, общего над отдельным, единого над множественным. Подобные установки свойственны индустриальной стадии капитализма, которая наиболее полно выражает идеологию модерна как "великого проекта" европейской культуры. Многие считают апофеозом модерна лагеря Дахау и Освенцим(7), в которых радикальным образом устранялись национальные различия (путем устранения самих наций), но есть и другая, не менее показательная сторона модернистского проекта – устранение различий между людьми под воздействием массовых технологий. Трудно вести речь об индивидуальности в индустриальном модернистском обществе, когда миллионы людей просыпаются в одно и тоже время, затем покидают свои квартиры, устремляясь в переполненном транспорте из пригородов к месту работы, где их ждет рутинный механический труд. Отработав положенные часы, они одновременно возвращаются в свои типовые квартиры, где проводят досуг читая одинаковые газеты и смотря одни и те же телепрограммы, предлагаемые индустрией бездумного времяпровождения. Почти в один момент со своими соседями они гасят в комнатах свет, а следующий их день будет мало отличаться от предыдущего. У человека не только не остается времени побыть наедине с собой, о чем в свое время говорил Герберт Маркузе(8), но и вообще возможности быть собой. Таков итог подмены индивидуальных ценностей общими идеями, которые при использовании индустриальных технологий превращают общество в тотальность, подавляющую конкретную личность.
Возможность преодоления подобной ситуации теоретики постиндустриального общества видят в развитии технологий, главным образом электронных, то есть, резервы гуманизации техники, по их мнению, следует искать в развертывании самого технического прогресса, а не отказа от него. Как уже отмечалось выше, только с развитием компьютерной технологии, стал возможным отход от массификации производства – производство стало более гибким и нацеленным на удовлетворение самых разнообразных потребностей. Но, вместе с тем, связывать переход к новому историческому периоду только лишь с научно-техническими достижениями, было бы не слишком корректно: в этом случае имел бы место отход на позиции технократизма, что идет в разрез с постмодернистским мировоззрением, так как утверждает приоритет одной сферы над всеми остальными. Рассуждая в данном русле, Тоффлер подчеркивал, что демассификация производства происходит параллельно с утверждением новых стилей труда, новых ценностей, нового разнообразия, и эти изменения не сводятся только лишь к экономической сфере, они носят глобальный характер, проникая во все области жизнедеятельности людей. По его мнению, изменения в неэкономических сферах как раз и помогут определить, что происходит в сфере экономической (9). Пожалуй, именно Тоффлер, был наиболее глубоким мыслителем из плеяды теоретиков постиндустриального общества; именно он подчеркивал масштабность изменений в обществе конца ХХ века, выводя их далеко за рамки технических и телекоммуникационных новаций. "Во все большей степени, – отмечал он, – люди осознают, что вокруг нас формируется новая культура. И дело не только в компьютерах… Это новые установки по отношению к труду, полу, нации, досугу, авторитетам и так далее"(10). Таким образом, можно сделать вывод, что преобразования в производственно-экономической и научно-технической сферах следует описывать в контексте общекультурных изменений, происходящих в последних десятилетиях ХХ века, то есть исходя из реалий культуры постмодерна и особенностей постмодернистского мировоззрения.
Для того чтобы получить интегральную картину общества, называемого постиндустриальным или информационным, охарактеризуем его в терминах постмодернистской философии. Будем исходить из того, что основными категориями, описывающими реальность постмодерна, являются плюрализм, децентрация, неопределённость, фрагментарность, изменчивость, контекстуальность. Рассмотрим, какие реальные процессы в обществе "третьей волны" могут быть описаны с помощью данных понятий.
Принципы плюрализма, децентрации, фрагментарности, являющиеся определяющими для постмодернизма, выражаются прежде всего в утверждении разнообразия как основного лейтмотива постиндустриального общества. Если говорить об экономике, то разнообразие обнаруживается не только в типах техники, товарном ассортименте и видах услуг, но и в потребности в широком спектре различных профессий. Причем рабочий "третьей волны" мыслится уже не как придаток конвейера, которого можно заменить любым другим, а как разносторонне развитая, изобретательная, инициативная личность. Как справедливо отметил Тоффлер, если технология второй волны содействовала единообразию, технология третьей волны обеспечивает социальное разнообразие (11). Естественно, разнообразие как характеристика постиндустриального общества воплощается не только в области экономики – оно пронизывает все сферы и подсистемы общества, изменения в которых могут быть описаны при помощи категорий постмодернистского мировоззрения. Утверждение разнообразия как некой фундаментальной основы гарантирует плюрализм, то есть равноправное существования самых разных позиций, и постиндустриальное общество создает определенные условия для реализации этого постмодернистского принципа.
С принципом плюрализма неразрывно связан принцип децентрации, воплощение явственно прослеживается в постиндустриальном обществе, ведь последнее фактически лишено того единого и основополагающего центра, вокруг которого вращается вся социальная жизнь. Это в полном смысле "мозаичное общество", которое то и дело меняет центры притяжения и отличается предельной подвижностью своих связей и зависимостей (12). Как отмечает социолог-постмодернист Зигмунд Бауман, время начальственных кабинетов, в которых рождались всеобъемлющие планы, во имя которых от каждого можно требовать послушания и согласованности действий, уходит в прошлое вместе с эпохой модерна. Мир больше нельзя моделировать как объект администрирования, обозреваемый с высоты стола генерального директора (13). Принцип единоначалия, который символизировал индустриальную эпоху, становится неуместным в постиндустриальном обществе. Децентрация охватывает практически все сферы общества наших дней: в производстве мы наблюдаем процессы демассификации и разукрупнения предприятий, в сфере управления происходит перераспределение властных полномочий центра в пользу регионов, а базисное планирование переносится на локальный уровень, а что касается доступа к информации, то новейшие электронные технологии предлагают невиданные доселе возможности для пользователей самостоятельно получать необходимые им сведения, независимо от цензуры центра.
Здесь следует отметить, что наряду с процессами децентрации и дифференциации в современном обществе имеют место и интеграционные тенденции. Так, налицо процессы экономической интеграции и образования наднациональных экономических и властных структур, например, становление Европейского сообщества. Одновременное наличие процессов дифференциации и глобализации мы имеем и в средствах массовой информации. Но, интеграция в эпоху постиндустриализма не предполагает господства центра, в данном случае речь идет скорее о некой координации, цель которой – успешное функционирование и развитие составных частей. Таким образом, в постиндустриальном обществе "третьей волны", налицо постмодернистские по своему духу процессы децентрации, но никак не анархии, так как децентрированные части не пытаются обособиться, а наоборот, стремятся к совместной деятельности, но уже с учетом индивидуальных, самобытных особенностей.
Принципы плюрализма и децентрации вытекают из общей установки постмодерна неприятия господства целого над отдельным. На эту же установку опирается и принцип фрагментарности. В общем его содержание сводится к утверждению, что универсальный мир модерна распался на бесчисленное множество разнородных фрагментов, и в этой пестрой мозаики уже невозможно выделить нечто абсолютное. Как отмечает Бауман, "для наших дней наиболее характерна внезапная популярность множественного числа… Сегодня мы живем проектами, а не Проектом"(14). В постмодерном мире уже нет места суперпроектам, вовлекающим людей в единое поле с целью их осуществления. "Техническая болезнь" гигантизмом, связанная с фетишизацией величины и размеров, уходит в прошлое. Постиндустриальному обществу чужды глобальные, "титанические" начинания, будь то "великие стройки коммунизма", "поворот рек" или отправка человека на луну, и не в силу того, что они не нужны, а из-за того, что им не предается излишнего значения. Эти, и подобные им "великие" проекты, интегрирующие огромные массы людей, а также связанный с ними пафос, неотвратимо уходят в прошлое.
Фрагментируется также и социальная структура общества. Некогда монолитные классы распадаются на подвижные социальные группы, с которыми индивид себя уже не идентифицирует. Если еще 30 – 50 лет назад жизненный путь человека и круг его общественных связей определялись в первую очередь тем, к какому классу или социальному слою он принадлежит, и лишь во вторую – его личными способностями, то "многомерный человек" постиндустриального общества может выбирать и строить по своему усмотрению те отношения, в которые он вступает с другими людьми, тем самым, последние все меньше и меньше слепо господствуют над ним, как это было в эпоху индустриального капитализма (15). В наши дни мало кто сомневается в искусственности и поверхностности любых стереотипов, и, как метко заметил Мишель Турнье, "униформа выходит из моды"(16). Что касается проблемы расовых и межэтнических отношений, то, по мнению Тоффлера, более ни одна расовая или этническая группа, ни одна религия или национальность не имеют монополии на привилегированное положение в мире: будущее не принадлежит какой либо расе, а белая интермедия будет заменена "техноцветным будущим"(17). Нет места в сегодняшнем обществе и всеобщему признанию отдельных личностей, – фактически дело обстоит так, что узкие группы людей признают своих собственных гениев. "Отождествление" с великими именами, героями современной истории становится все более затруднительным и менее уместным.
Социальное дробление неразрывно связано с утверждением фрагментарного, децентрированного образа мышления людей: постиндустриальное общество уходит из-под власти всеобъемлющих универсалий. А их власть, иногда агрессивную, иногда мягкую и незаметную, но, при этом не менее действенную, не следует недооценивать. Еще Герберт Маркузе, исследуя специфику развитого индустриального общества отмечал, что его характеризует господство над сознанием человека общих понятий типа "Нация", "Государство", "Партия", "Конституция", "Университет" и т.п. Казалось бы, говорил он, что этим универсалиям не соответствует ничего, кроме тех предметов, которые они представляют, но, тем не менее, они начинают действовать как самостоятельные сущности, причем сущности, зачастую решающие вопросы жизни и смерти. Таким образом, люди начинают выступать не как индивиды, а как "представители" Нации, Корпорации, Университета. происходит процесс идентификации личности со стоящей над ней сущностью – организацией, классом, национальностью, расой, и т.п., в результате чего индивидуальность подменяется довлеющей универсальной реальностью (18).
Процессы преодоления господства общих понятий и отождествления индивидов с ними постепенно набирают силу в постиндустриальном обществе, – Тоффлер смотрит на эту проблему гораздо оптимистичнее Маркузе, ведь, по его мнению, приход общества "третьей волны" качественно изменяет проблему идентификаций, которые становятся более кратковременными, так как люди принимают или отказываются от каких либо компонентов своих идентичностей быстрее, чем когда либо (19). Таким образом, можно сделать вывод, что сознание перестает быть "универсальным" и становится "клиповым", то есть отходит от общезначимых и постоянно воспроизводящихся схем мышления, отдавая предпочтение коротким, но при этом нестандартным и насыщенным мыслям.
Здесь уместно провести аналогию с характеристикой культуры информационного общества как блип-культуры. По мнению Тоффлера, вместо длинных "нитей" идей, связанных друг с другом, в сегодняшнем мире мы имеем дело с новыми образами и представлениями – "блипами" информации: короткими сообщениями, объявлениями, командами, заголовками новостей, отрывками из песни или стиха, коллажами и т.д., которые не согласуются со схемами и не поддаются классификации – отчасти потому, что они не укладываются в старые категории, отчасти потому, что имеют странную, текучую, бессвязную форму. Тоффлер считает, что сталкиваясь с блипами люди "третьей волны" чувствуют себя свободнее, так как не пытаются втиснуть новые данные в стандартные категории и рамки "второй волны" или просто заимствовать готовую идеальную модель реальности; вместо этого они желают устроить все на свой собственный лад, снова и снова изобретая приемлемые для себя модели, что ложится грузом тяжкого бремени, но, вместе с тем, и открывает большие возможности для развития индивидуальности, демассификации личности и культуры (20).
Вхождение фрагментарности в жизнь современного общества также связано с возникновением так называемой контркультуры. Как отмечает Этциони, движение контркультуры еще глубже подорвало рациональное мышление и легитимацию основного проекта, возвысив до уровня добродетели психологическое удовлетворение от небольшой работы, скромного потребления и открытых отношений с другими людьми, природой и самим собой, отношений, не измеряемых вещами. Подлинный рост, по его мнению должен усматриваться не в экономике, а в гармоничных отношениях между людьми и более глубоком понимании себя и других. Жизненность, которую люди потеряли в конце длинной цепи рациональностей, контркультура, какие бы она формы не принимала – "дети цветов", культура наркотиков, "коммуны", определенные культы – находит в непосредственном удовольствии, в свободном проявлении порывов, в нерациональном или иррациональном поведении, в заботе скорее о личностных, чем производственных нуждах (21). На самом деле, понятие "контркультура" представляется нам не совсем удачным, в том смысле, что по сути последняя не является единым целым, – речь должна идти скорее о множестве "контркультур", то есть различных маргинальных движений, противостоящих или просто расходящихся с основными, "легитимными" моделями поведения в обществе. Более того, со времени шестидесятых, когда контркультурные движения стали играть заметную роль в западном мире, произошло решительное изменение отношения к ним, да и вообще изменился их статус. Дело в том, что пласт контркультуры охватывает значительную часть сегодняшнего общества, что, в свою очередь, дает основание охарактеризовать его как общество "контркультур", причем последние утрачивают свой негативный оттенок. Таким образом, в обществе конца ХХ века нет единой культуры – существует множество различных культур, что и указывает на фрагментарную структуру современного общества. Положение дел таково, что некогда маргинальные субкультуры выходят на передний план: возникает парадоксальная ситуация – меньшинства, будь то национальные, сексуальные, религиозные, в своей совокупности оказываются в большинстве. Вместе с тем, подобная ситуация указывает на то, что мир становится ближе к человеку: последнему уже больше не надо подстраивать свою индивидуальность под общую идею, он может полноценно жить своей собственной жизнью, выбирая собственный фрагмент культурного пространства, не оглядываясь на общепринятые стереотипы. Собственно говоря, мир является фрагментарным с точки зрения стороннего наблюдателя, но, с точки зрения того, кто непосредственно включен в данный фрагмент – мир выглядит довольно целостным, ведь, зачастую, из всего многообразия реальности человеку доступен лишь его мир, его фрагмент, его собственноличная "контркультура", за пределы которой ему не суждено вырваться – не из за того, что это в принципе невозможно, а из-за того, что за пределами для него нет ничего значимого. Как писал профессор Сорбонны М. Маффезоли, "можно сказать, хотя бы в гипотетической манере, что homo economicus, устремленный вдаль, к господству над природой, и homo politicus, зачарованный властью и голосующий за или против нее, могли бы уступить место тому, кого можно назвать homo aestheticus, который интересуется прежде всего тем, как ощутить некие эмоции в рамках принадлежности к тем или иным малым группам"(22). Примечательно, что ведущие теоретики постструктурализма Ж. Делез и Ф. Гваттари, исследуя специфику проявлений маргинальности, также пришли к выводу, что в современном обществе налицо тенденция дробления макроскопических социальных образований с устоявшимися и определенными культурными стереотипами на малые группы со своей локальной культурой и маргинальными интенциями. Подобные микрогруппы французские мыслители назвали "племенами", обладающими собственной "племенной психологией", и в общей сложности образующие "племенную культуру", интегрированной на уровне "групповой солидарности". Постулируемый Делезом и Гваттари "новый трайбализм" является еще одним подтверждением реальности процессов культурной фрагментации в постиндустриальном обществе.
Несомненно, особую роль в формировании фрагментарной культуры играют телекоммуникационные электронные технологии. Именно они создают техническую возможность для создания сверхнасыщенного информационного поля, которое практически повсеместно окружает современного человека, но, при всей его вездесущности, воздействие его, носит скорее выборочный, адресный характер. В постиндустриальном обществе происходит отход от централизованного распределения информации, что проявляется в развитии телевидения в направлении увеличения числа каналов, адресованных на различные аудитории, а также распространения кабельного и спутникового телевещания. Практически неограниченные возможности для доступа к интересующей информации и для общения дает глобальная сеть интернет. Влияние информационных и телекоммуникационных технологий на дробление общества на множество различных малых групп заключается в том, что благодаря им, человек может находиться в том "фрагменте" информационного пространства, который ему наиболее интересен. Если телевидение – это коммуникативная система с односторонней связью, то сетевые компьютерные технологии дают возможность для двустороннего, интерактивного общения людей в режиме реального времени. В связи с этим, можно отметить В связи с этим можно амбивалентность сложившейся ситуации: с одной стороны, индивиду предоставляется потенциально неограниченный круг общения и информационного обмена, а с другой этот круг замыкается на довольно узком, но при этом, следует заметить, и наиболее близком для данного человека секторе. Налицо реальные возможности для свободного выбора предпочтительного круга интересов и общения, причем благодаря индивидуальному доступу к информационной сети, нейтрализуется влияние среды "номинальных" групп, в которые индивид включен и вынужден, так или иначе, подстраиваться под стереотипы принятого в них поведения.
Завершая рассмотрение проблемы фрагментарности в постиндустриальном обществе, следует отметить, что наряду с процессами дефрагментации, имеют место тенденции к так называемому "стиранию граней" между когда-то противоположными сущностями. Так, стираются не только грани, разделяющие классы, расы, нации и государства, не только границы между реальным и виртуальным, но и меняются специфические модели половой принадлежности: и это проявляется не только в повсеместной эмансипации, но и вообще в новом отношении к сексуальной идентификации, ведь не случайно "унисекс" как стиль поведения и самовыражения стал популярен в последнее время. С первого взгляда, может показаться, что "стирание граней" противоречит фрагментации, что эти две направленности противоположны по своему духу и взаимоисключают друг друга. Да, бесспорно, фрагментация предполагает прочерчивание новых граней, но, при образовании новых происходит стирание старых, в основном искусственных границ (23). таким образом, речь идет лишь о другом способе организации действительности, не накладывающем на реальность сетку из бинарных оппозиций, таких как истина/ложь, вещь/знак, субъект/объект, мужчина/женщина, норма/отклонение и т.п. Конечно, здесь возникает ряд проблем, связанных с потерей самости, растворением в обезличенном пространстве и т.п., но так или иначе, мир постиндустриального общества более не является разделенным на антагонистические пары, типа черное/белое – это мир, представляющий скорее мозаику, коллаж с бесконечным набором цветов, граней и форм.
Постмодернистская культура характеризуется особым отношением к игре как специфической человеческой деятельности, ведь именно свобода "языковых игр", по мнению Лиотара, является основой постмодернистского мировоззрения. Технологии постиндустриального общества позволяют расширить вхождение игрового начала в деятельность человека. В постиндустриальном обществе неожиданно воплощаются идеи Герберта Маркузе о том, что на смену "принципу производительности" должен прийти "принцип удовольствия"(24). По его мнению, человеку необходимо вырваться из пределов материального производства – царства отчужденного труда и погрузиться в мир игры и фантазии. Труд должен стать средством самовыражения и реализации индивидуальных способностей, и, как полагал Маркузе, это возможно при превращении его в игру, в разновидность отдохновения. По мнению В. Красильщикова, леворадикальные идеи Маркузе находят воплощение в… персональном компьютере. Компьютер открывает реальную возможность сделать труд своеобразной "игрой" и вывести человека из-под контроля технобюрократии. Характерно то, что первый персональный компьютер, собранный в 1976 году инженерами Джобсом и Возняком, был создан именно для игры, т. е. для того чтобы удовлетворить потребность "быть", потребность в самовыражении и творчестве (25). Таким образом, постиндустриализация связывается с превращением процесса труда в разновидность творческой деятельности, возможности для которой увеличиваются с вхождением в жизнь людей не подавляющей человека техники.
Еще одну параллель между постмодерной культурой и технологиями постиндустриального общества можно проследить на примере вхождения так называемого культурного измерения в производственно-экономическую сферу. Как отмечает П. Козловски, стандартные продукты для оптового рынка, т. е. продукты, имеющие нейтральный фасон, форму и пр. сегодня больше не пользуются спросом, в отличие от продуктов, чья мотивация на продажу не отвечает общему удовлетворению потребности, а обращена на какой-то определенный культурный слой (26). В экономике постиндустриального общества особая роль отдается символической, эстетической и психологической составляющим общей стоимости товара. Особое внимание начинает уделяться красоте технического изделия, которая состоит не просто в целесообразности, но в том, как данная вещь "входит в человеческое бытие"(27). Наиболее показательно тенденции гармоничного сочетания функционального, традиционного и эстетического компонентов проявляется в современном подходе к строительству. Сооружение современной архитектуры должно быть не только приспособлено к определенным функциям и обладать эстетической ценностью, но и обладать культурной значимостью, выражать дух и идентичность города и нации. О смене подходов в области архитектуры и строительства свидетельствует событие, произошедшее в 1973 году в американском городе Сен-Луис, где был взорван квартал новых благоустроенных домов, отмеченный в 50-е премией как образец воплощения самых прогрессивных строительных идеалов, но в которых никто не хотел жить: слишком стерильно и монотонно выглядело все. Таким образом, новейшие технологии в постиндустриальном обществе не могут рассматриваться вне контекста культуры, творения рук человеческих должны быть одухотворены, только тогда они не станут чуждой ему артефактной реальностью.
Научно-техническая революция поставила вопрос об использовании технологий, ведь последствия их необдуманного применения стали угрожать существованию самого человечества. Еще в 1964 году Маркузе заметил, что более невозможно придерживаться концепции "нейтральности" технологии, ибо технологию как таковую уже нельзя изолировать от ее использования (28). В связи с этим, к семидесятым годам возникла потребность в новой идеологии, которая могла бы оградить человека от подавления силой техники, которая, заметим, порою более эффективна, чем сила террора. С определенной степенью уверенности можно утверждать, что такую идеологию смогло предложить только постмодернистское мировоззрение. Именно утверждение постмодернистских взглядов, направленных против любых попыток абсолютизации и наделения привилегированным статусом какого-либо знания, сможет ограждить современное общество от реальной возможности превратиться в некое подобие оруэлловского государства, а ведь тотальность охвативших сегодня весь мир информационных сетей могла бы при определенном стечении обстоятельств, стать весомой предпосылкой для утверждения тоталитарного господства. Тем не менее, несмотря на установившуюся гегемонию информационной деятельности, попытки подчинить единому центру средства массовой коммуникации в настоящее время обречены на провал. Причину следует искать в том, что модернистская идеология больше не работает, ведь мир уже не представляет собой систему с четко выраженной осевой иерархией и императивным центром. В мире иронии и языковых игр более никакой текст не наделен особыми привилегиями и не может более звучать как манифест, претендующий на выражение общезначимой истины. Постмодернизм, таким образом, выступая против любых монополизирующих тенденций в культуре, является залогом недопущения тоталитаризма любого вида, а в особенности технологического.
Бесспорно, в рамках данного исследования не могут быть охвачены все изменения, произошедшие в обществе в последние десятилетия, но уже на примере описанных процессов, видно, что теория постиндустриального-информационного общества не может в полной мере раскрыть их сущность. Когда мы начинаем говорить о современном мире, мы неизбежно начинаем применять термины постмодернистской философии. Как уже отмечалось выше, сам эпитет "постиндустриальное общество" носит несколько сциентистский, технократический оттенок, невольно замыкается на научно-технической сфере и уводит в сторону от изменений в культуре в целом. Теория постиндустриального общества имеет скорее описательный характер, и лишь констатирует происходящие и назревающие изменения в обществе, а также дает некоторые футурологические прогнозы. Дополненная постмодернистским содержанием, она выходит с социологического на философский уровень рассмотрения нового общества и расширяет теоретическую базу его рассмотрения. Сегодня необходим обобщающий взгляд на весь информационный спектр, включающий электронные, телекоммуникационные, медиа- и виртуальные технологии , на их место и роль в жизни современного общества, и только с помощью средств постструктуралистской и постмодернистской философии возможно его достичь.
В свете особой роли постмодернистского подхода в осмыслении тенденций в обществе конца ХХ века, предлагается охарактеризовать его не только как постиндустриальное или информационное, но и как постмодерное, Данный термин более полно и адекватно описывает всю глубину перемен в современном нам мире, указывая на то, что определяющим фактором в его становлении является не только приход новых технологий, но и смена мировоззренческих установок, связанная с вытеснением модернистского способа мышления постмодернистскими умонастроениями.
В свое время Даниэл Белл ввел особую социологическую категорию "осевой принцип", с помощью которой стремился доказать, что общественные институты, отношения и духовные процессы не обусловлены каким-то одним фактором. Одни из них располагается по одной оси, другие по иной. Все зависит от того, какой осевой принцип избрать (29). Так, формационное деление в марксистской философии располагает ряд схем, построенных вдоль оси, за основу которой приняты отношения собственности. Цивилизационный подход строит свою периодизацию вокруг оси, представляющей собой социокультурные типы. Понятия предындустриальное, индустриальное и постиндустриальное общества представляют собой ряды вдоль оси, за которую принято производство и виды используемых технологий. Следуя такой же логике, можно предложить другую схему, основанную на специфике знания, которая разграничивает общество на предмодерное, общество модерна и постмодерное общество. Под "спецификой знания" здесь понимаются основные категории мышления, основные религиозные установки и способы мировосприятия. В рамках такого подхода наступление эпохи модерн можно связать с началом установления особого отношения к знанию, со стремлением человека осознать бытие в целом. В самом широком смысле наступление модерна совпадает с точкой отсчета "осевого времени" Карла Ясперса. По его мнению, ось истории следует отнести ко времени около 500 лет до н. э. Именно тогда набирает силу духовный процесс, который ознаменовал самый резкий поворот в истории. В эту эпоху во всех направлениях совершается переход к универсальности: разрабатываются основные категории, которыми мы мыслили до последнего времени, закладываются основы мировых религий, которые и сегодня не потеряли своего значения (30). Тогда появился человек такого типа, который сохранялся до последнего времени, т. е. современный человек, человек модерна. Когда Мишель Фуко констатировал "смерть человека"(31) – теоретическую смерть – он выражал мысль о конце определенного периода, явившего нам образ современного человека. Сейчас формируется новый образ человека, обладающего специфической "постмодернистской чувственностью" – особым, плюралистичным отношением к миру, избегающим излишнего обобщения и диктата тоталитаризирующих истин. Это не сверхчеловек и не последний человек – это просто другой человек (постчеловек?), мировоззрение которого как раз и призвана описать постмодернистская философия.
Как отмечалось выше, наступление постмодерна связывается с отказом от универсальности, от стремления охватить все многообразие бесконечной реальности несколькими общими идеями или какой-то исчерпывающей философской концепцией. Предлагаемая в арсенал социальной философии схема предмодерн-модерн-постмодерн не претендует на исключительность и общезначимость. Данная парадигма не в коей мере не отменяет как стадиальный, так и формационный, цивилизационный и другие подходы к видению исторического процесса. Каждый из них имеет свои достоинства и недостатки, в каждом из них фиксируется та или иная грань социальной реальности, исходя из выбранной точки отсчета, и, все они имеют право на существование. Главное – избегать попыток объяснения множества явлений исходя из монистического решения, то есть не класть в основу социального познания какой-то всеобъемлющий "базис", будь то отношения собственности, научные технологии, изменения в культуре, этнические различия. Утверждение постмодерного общества требует и соответственного преобразования устоявшихся способов социального познания. Постмодернистскому мировоззрению чужда "фундаменталистская" установка". По мнению Н.Т. Абрамовой, в настоящее время происходит расшатывание устоев фундаменталистского идеала, о чем свидетельствуют следующие факторы. "Во-первых, идея об отсутствии инвариантных базисных истин для объектов различных классов (о неадекватности представлений о единых критериях истинности по отношению к любым утверждениям); во-вторых, идея о мозаичности, гетерогенности современных объектов познания; в-третьих, идея о смене тактики выбора базисного основания; наконец, в-четвертых, идея о приоритете индивидуального над целокупным"(32).
Таким образом, научно-технологические достижения конца второго тысячелетия, неразрывно связанные с изменениями в культуре в целом, формируют новый образ реальности, утверждение которого и позволяет говорить о сегодняшнем обществе не только как об информационном, но и как о постмодерном.
1. Touraine A. La societe postindustriale. P., 1969; Brzezinski Z.K. Beetween two ages. N. Y., 1970; Toffler A. Future Shock. N.Y., 1970; Bell D. The coming of postindustrrial society. N.Y., 1971 – в русском переводе: Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. М., 1999. 782 с.
2. Masuda Y. The information society. Bethesda, 1980; Toffler А. The Third Wave. N.Y., 1983 – в русском переводе: Тоффлер А. Третья волна. М., 1999.
3. Белл Д. Социальные рамки информационного общества // Новая технократическая волна на Западе. М., 1986, с.330
4. Там же. С. 331
5. Дайзард У. Наступление информационного века // Новая технократическая волна на Западе. c.343-344.
6. Лиотар Ж-Ф. Состояние постмодерна. С. 14 – 23.
7. Вспомним Адорно, сомневавшегося можно ли заниматься поэзией после Аушвица.
8. См: Маркузе Г. Эрос и цивилизация. Киев, 1995. С.40.
9. Тоффлер А. Будущее труда // Новая технократическая волна на Западе. С.258.
10. Тоффлер А. Раса, власть и культура // Новая технократическая волна на Западе. С.286.
11. Тоффлер А. Будущее труда. С.258.
12. См: Панарин А.С. Политология. М., 1997. С. 246.
13. См: Бауман З. Спор о постмодернизме // Социологический журнал. М., 1995. №4. С 70 – 71.
14. Бауман З. Спор о постмодернизме. С 73.
15. См: Красильщиков В.А. Ориентиры грядущего: постиндустриальное общество и парадоксы истории // Общественные науки и современность. М., 1993. №2. С. 168-169.
16. Турнье М. Тело / / комментарии. М., 1996. №10. С. 98.
17. См: Тоффлер А. Раса, власть и культура. С.280-286.
18. См: Маркузе Г. Одномерный человек. М., 1994. С. 267 – 274.
19. См: Тоффлер А. Раса, власть и культура. С.283.
20. См: Тоффлер А. Третья волна // США – экономика, политика, идеология. М., 1982. №7, с. 99
21. Этциони А. Масштабная повестка дня. Перестраивая Америку до XXI века. // Новая технократическая волна на Западе. С. 303
22. Цит. по: Красильщиков В.А. Ориентиры грядущего: постиндустриальное общество и парадоксы истории // Общественные науки и современность. М., 1993. №2. С. 172.
23. О проблеме искусственных границ см: Бауман З. Мыслить социологически. М., 1996. С. 187 – 204.
24. См: Маркузе Г. Эрос и цивилизация.
25. Красильщиков В.А. Ориентиры грядущего: постиндустриальное общество и парадоксы истории. С. 167
26. Козловски П. Культура постмодерна. С. 142
27. Ясперс К. Современная техника // Новая технократическая волна на западе. с. 138-139
28. Маркузе Г. Одномерный человек. С. ХIХ.
29. См: Гуревич П.С. Закономерности и социальные перспективы научно-технического прогресса // Новая технократическая волна на Западе. М., 1986. С. 25 – 26.
30. См: Ясперс К. Истоки истории и ее цель / / Смысл и назначение истории. М.., 1991. С.32 – 33.
31. См: Фуко М. Слова и вещи. М., 1997.
32. Абрамова Н.Т. Границы фундаменталистского идеала и новый образ науки / / Философские науки. 1989. № 11. С. 42.


Емелин Вадим

ფრენკ ზაპა

”მაღალი” და ”დაბალი” ხელოვნების თეორია მეოცე საუკუნეში გაქრა?!




თუ არ გამქრალა,მაშინ მკვეთრი გადასვლა მომსვლია გულდიდან.ზაპას მუსიკა დიდად არ ზის ჩემს ხასიათში,მაგრამ ამ სიმღერამ მომხიბლა თავისი სატირითა და ეპოქის სულით.სიმღერის ტექსტს გასაგები მიზეზების გათვალისწინებით არ განვათავსებ.

გლენ გულდი

სალვადორ დალი

ბევრჯერ მიფიქრია,თუ რატომ მომწონს ეს სურათი ასე ძალიან.ჰმ,სათაური?”ნარცისის მეტამორფოზა”

ფოლკნერის სიტყვა ნობელის პრემიის დაჯილდოებაზე

I feel that this award was not made to me as a man, but to my work - a life's work in the agony and sweat of the human spirit, not for glory and least of all for profit, but to create out of the materials of the human spirit something which did not exist before. So this award is only mine in trust. It will not be difficult to find a dedication for the money part of it commensurate with the purpose and significance of its origin. But I would like to do the same with the acclaim too, by using this moment as a pinnacle from which I might be listened to by the young men and women already dedicated to the same anguish and travail, among whom is already that one who will some day stand here where I am standing.

Our tragedy today is a general and universal physical fear so long sustained by now that we can even bear it. There are no longer problems of the spirit. There is only the question: When will I be blown up? Because of this, the young man or woman writing today has forgotten the problems of the human heart in conflict with itself which alone can make good writing because only that is worth writing about, worth the agony and the sweat.

He must learn them again. He must teach himself that the basest of all things is to be afraid; and, teaching himself that, forget it forever, leaving no room in his workshop for anything but the old verities and truths of the heart, the old universal truths lacking which any story is ephemeral and doomed - love and honor and pity and pride and compassion and sacrifice. Until he does so, he labors under a curse. He writes not of love but of lust, of defeats in which nobody loses anything of value, of victories without hope and, worst of all, without pity or compassion. His griefs grieve on no universal bones, leaving no scars. He writes not of the heart but of the glands.

Until he relearns these things, he will write as though he stood among and watched the end of man. I decline to accept the end of man. It is easy enough to say that man is immortal simply because he will endure: that when the last dingdong of doom has clanged and faded from the last worthless rock hanging tideless in the last red and dying evening, that even then there will still be one more sound: that of his puny inexhaustible voice, still talking. I refuse to accept this. I believe that man will not merely endure: he will prevail. He is immortal, not because he alone among creatures has an inexhaustible voice, but because he has a soul, a spirit capable of compassion and sacrifice and endurance. The poet's, the writer's, duty is to write about these things. It is his privilege to help man endure by lifting his heart, by reminding him of the courage and honor and hope and pride and compassion and pity and sacrifice which have been the glory of his past. The poet's voice need not merely be the record of man, it can be one of the props, the pillars to help him endure and prevail.

ამ სიტყვის რევაზ თვარაძისეული ქართული ვარიანტი ყველასათვის ცნობილია.ეს კი ფოლკნერის გამოსვლის აუდიო ჩანაწერი:

ეკსტასის!

_ეკსტასის!_ასეთი სახელით მონათლა ღვთაებრივი პლატონის ენამ ადამიანის ემოციალური მდგომარეობა.
ეკსტასის ადამიანის სულის ექსტრადიქციაა,ხორცს გარეშე ნავარდი და განდგომა.
შემოქმედებით წამებაში მგოსანი ემოციით არსებობს და მგოსანიც იმას ეწოდება,რომლის სულიც მისი საშუალებებით მარადისობას ეზიარება,დაუსრულებელის ნორმისა და რიცხვთა კანონის ემბაზში განსპეტაკდება და თავის ინდივიდუალურ რიტმს უნივერსალურ რიტმს დაუკავშირებს.ამას ვუწოდებთ ჩვენ ემოციალურ შემეცნებას.
ასეთია incipium(საწყისი_ე.ტ.) უცნობის მიერ რჩეულის;მირონცხება,რომელიც წინ უსწრებს აზრს,სიტყვას და თვით მგოსნის მგოსნობის სურვილს.
პოეზია სულიერი რიტმის გაქანდაკებაა,ხოლო სულიერი მდგომარეობის ხორცშესხმა შეუძლებელია.მგოსნის სიტყვა მხოლოდ მის მიერ ნახული სიზმრის მიმგვანებაა,და არა პიწავარდნილი სურათი.მისი დახატვა,როგოც ყველა სინტეზის,აბსოლუტურად სრულყოფილ ფორმებში,ამაოების გამოგონილია.სიტყვა მხოლოდ ჩრდილია და არა სულიერი მოძრაობის სუბსტანცია,გრამატიკული გამა და არა ემოციალური მუსიკის რიტმი.
პოეტი იმდენად გენიალურია,რამდენადავ მისი ემოციალური მეხსიერება ძლიერია და მახვილი.
ყველა ეპოქას პოეზიის თავისებური შემეცნება აქვს.მისი ცვალებადობა ცაზე ახალ ხომლთ აღმოაცენებს და ძველთ ლეტას მსხვერპლად შესწირავს.
სანტა რეი!
პოეზიის პოზიტივობა მეცნიერებისა და ხელოვნების უკანონო ქორწინების ნაყოფია,დღენაკლები მოჩვენება.
პოეზია ზმანებაა,ნარცისი,რომელსაც მხოლოდ თავისი თავი უყვარს,თავისი მშვენებით სტკბება.
ადამიანსა და მარადისობას შროის მისტიური ხიდია გადებული,რომელსაც ჩვეულებრივი შემეცნებით ვერ მივწვდებით.გრძნობა ნივთების უკან ვერაფერს ამჩნევს,ლოღიკაც ნერვთა ცენტრალურ სისტემას ვერ სცილდება.ინსტიკტი გვამხელს,როცა უხილავი მისტერიის ზღვა მოგვიტაცებს.ამით აიხსნება ჩვენი წინათგრძნობა,მოულოდნელი,უმიზეზო სიხარული და შიშის ზარი ყინულის კბილებით რომ ეკეთება ჩვენს გულს,უცანური სევდა შეღამებული დღის ჩრდილებით გვეპარება?!
ზოგს ტყე მისი ჩრდილისთვის უყვარს.მგოსანი კი იქ ტყის სულებს ეძებს და ცელქ სილფიდათა ფერხულს აჰყვება,წვიმაში ცრემლებს ამოიცნობს,წყვდიადში ელვარე მზეთა სრბოლას დაინახავს,სიჩუმე კი მას იერიქონის საყვირით გამოეხმაურება.ყველაფერს სული უდგია,გარეგანი ფორმა მხოლოდ მისი სიმბოლოა.საგნის შემეცნება in se შეუძლებელია და მიუწვდომელი.იგი ჩვენთვის იმდენად არსებობს,რამდენადაც სულის სარკეში იდეად აღიბეჭდება.
ცივილიზაცია პოეზიის მოსისხლე მტერია;მას ალეგორიებით უყვარს ლაპარაკი,როგორც დახავსებულ,დრომოჭმულ კუდიანს.ბავშვი სიმბოლოებით აზროვნებს,რადგან ბუნება მასში უფრო ძლიერია,ვიდრე ზევსის თავიდან გადმომსკდარი ინტელექტი.პირველყოფილი ადამიანის შემეცნებაც პლასტიურია;აქ არის რელიგიის და მითოლოგიის უკვდავების წყარო,ლეგენდისა და ზღაპრის ქარავანთა სამშობლო.აქ იხილა მზე არიანამ,ევრიდიკემ,ჰერკულესმა,ცხრათავიანმა დევმა,ყარამანმა.
პოეზია უფრო ემოციაა,ვიდრე შემეცნება,მაგრამ გაუგებრობის თეორიის დოგმად აღიარება მისტიფიკატორის საქმეა,წერაკითხვის უცოდინარი ასოთამწყობის დროს გატარება,უნიჭო შეგირდის და არა ოსტატის ქმნილება,გაუგებრობის ბრალი.სიტყვის მაგიასაც თავისი საკუთარი კანონი აქვს,როგორც მუსიკას.სიტყვასა და მუსიკას შორის დიდი ზღვარია.მუსიკა პირველყოფილი ხელოვნებაა და თავისი საკუთარი რიტმი აქვს.მისი დაუღლება სიტყვასთან პოეტურ პროზას ქმნის და არა თვით პოეზიას,რომელიც თავისი ბუნებით პერსონალური და არადუალურია.მხოლოდ ტექნიკის იარაღით პოეტური ნაწარმოების გამოკვეთა კალატოზობაა და არა ინტუიციით სხივმოსილი ხუროთმოძღვრება.
პოეზია მარადისობის ბანია,მაგრამ მისი ექსპრესია დროთა რკალებით არის გარემოცული.აბსოლუტური ღირსების ანაქრონიული ნაწარმოები ადამიანს ჯერაც არ წარმოუშვია.
გაჰქრა უწყალოდ წარსულ სიმბოლოთა სამეფო,თავისი სანახაობით რომ სულს ათრობდა.მის ნანგრევებზე ახალი კოშკები წამოიჭედნენ;ზოგთა სანათური მუდამ ღიაა მარადისობის ცვალებად მზეთა სხივთათვის,ზოგთა კი დოგმის მძიმე ლოდით არის გარემოცული.
მაგრამ რა სიმაგრეა დოგმა,ფუტური მუხა,ბენძღი ობობას ქსელი,რომელიც ყოველთვის ერთგვარი სისტემით არის მოქსოვილი,იმ გიჟ მისტერიის ალეგორიული ტალღებისთვის,რომელიც ადამიანის სულს თავისაკენ იტაცებს?!
ეკსტასის!
ერეკლე ტატიშვილი,1923 წ.